Wereldbeeld en wereldburger
Civis Mundi Digitaal #7
door Hans Vincent
Wereldbeeld en wereldburger
Mark Gerzon. Global vision. Update je wereldbeeld. Uitgeverij Ankh-Hermes. Utrecht
Hans Vincent
Een boek over wereldburgerschap, dat past goed bij Civis Mundi! Het is een vertaling van "Global citizens. How Our Vision is Outdated, and What We Can Do About It", geschreven door de "opinieleider" Mark Gerzon uit de V.S. Dit boek is in 2010 uitgegeven in Engeland en nu in het Nederlands verschenen bij Ankh-Hermes, een uitgever van boeken, vooral op spiritueel gebied.
De vertaler heeft wel erg veel vrijheid genomen bij het vertalen van deze titel. In de eerste plaats is de titel deels in de Engelse taal gebleven en dan wordt ook nog de persoonlijke omgangstaal - "je"- gebruikt. Nu zijn dat misschien wel trends in het taalgebruik, in de wereld van de wetenschap komt dat toch vreemd over.
Niettemin gaat het boek over een belangrijk thema: de vraag hoe gaan wij om met een wereld die steeds meer één interdependent geheel wordt, zowel door de economische en politieke verbondenheid, alsook door de gevolgen van menselijke activiteit voor de natuurlijke condities. Hoe verhoudt die wereld zich met onze nog vaak traditionele opvattingen, voortkomend uit geloofsoveruigingen, nationale, etnische en lokale bindingen?
Foto’s uit de ruimte
Gerzon noemt in de eerste plaats een schokervaring, die een bewustzijn van de wereld als één geheel voor de massa’s mogelijk heeft gemaakt: de foto’s van de planeet aarde vanuit de ruimtevaartuigen in de periode na 1961 (de eerste Russische ruimtevlucht). Die foto’s tonen de eenheid van onze planeet en daarmee de verbondheid van alle mensen die deze planeet bewonen. Wat zijn de consequenties van dit toenemend besef, dat trouwens ook gevoed wordt door de interacties op economisch, politiek en cultureel gebied en vooral door de informatie via moderne vormen van verkeer en communicatie?
Wereldbeelden in 5 soorten
De schrijver noemt enerzijds voorbeelden van groepen mensen die vast houden aan hun traditionele en politiek bepaalde opvattingen, anderzijds ook enkelingen die hun wereldbeeld aan het grotere geheel hebben aangepast. Hij komt dan tot een indeling van wereldbeelden in vijf categorieën: egocentrisch (gebaseerd op jezelf, het eigenbelang), ideocentrisch (gebseerd op de groepsidentiteit en de opvattingen die daarbij behoren), sociocentrisch (gebaseerd op het nationale belang), multicentrisch (gebaseerd op belangen en ideeën uit diverse culturen) en geocentrisch (gebaseerd op het belang van de hele aarde en zijn leefsystemen).
Het zijn de moderne vormen van verkeer en communicatie, waaronder de mobiele telefoon en internet die het wereldbewustzijn doen toenemen. We worden geconfronteerd met de klimaatverandering, de ontbossing, het smelten van de gletsjers, maar ook met burgeroorlogen en de demonstraties van burgers tegen dictators en de consequenties daarvan. De wijze van waarnemen wordt vooralsnog in hoge mate bepaald door de cultuur van een streek, land of regio. De schrijver meent - ook op grond van experimenten - dat de westerling bij de waarneming van gebeurtenissen meer let op de details, terwijl de Aziaat meer oog heeft voor het geheel. Dat kunnen wij ook aanleren, maar dan moeten we ons eerst bewust worden van de culturele invloeden - religieus, etnisch, sociaal, nationaal - die we hebben ondergaan en die ons wereldbeeld bepalen.
Leerproces
De overgang naar een multicentrisch of liever nog geocentrisch wereldbeeld is mogelijk door een leerproces. Dat begint met het loslaten van aangeleerde denkpatronen, waardoor we ideologische grenzen kunnen overschrijden. Die grenzen worden gevormd door de identiteiten en de stereotypen, zoals de opvatting dat het eigen land het belangrijkste land van de hele wereld is. In plaats daarvan kunnen wij de feiten waarnemen zoals we die nu kennen, bijvoorbeeld het feit, dat alle mensen voortkomen uit dezelfde oerstam die tienduizenden jaren geleden in Zuid-West Afrika leefde. Zo komen wij tot een meer inclusieve identiteit, waardoor het mogelijk is bruggen te bouwen naar andere groepen en naties.
Dat is voorwaarde voor het ontstaan van wereldburgerschap en dat is nodig om met behulp van overleg en dialoog de problemen van een steeds meer globaliserende wereldgemeenschap op te lossen. Dat geldt met name voor de leiders van internationale organisaties en multinationale ondernemingen. Zij kunnen gezamenlijk "grensoverschrijdende verbindingen" leggen. Het relativeren van de eigen identiteit, het loslaten van stereotypen en het luisteren naar de ander zijn daarbij onontbeerlijk. De moderne informatietechnieken, kunnen daarbij behulpzaam zijn.
De schrijver roept politici op die verbindingen te leggen. Hij noemt George Bush en Geert Wilders als voorbeelden hoe het NIET moet. Barack Obama heeft juist WEL pogingen gedaan de rassentegenstelling in de V.S. en de breuk tussen het Westen en de Islam te overbruggen. Die overbrugging van tegenstellingen is hard nodig om de grote problemen van deze wereld op te lossen. Daartoe is niet alleen wereldburgerschap, maar ook wereldpartnerschap nodig. Dat betekent grensoverschrijdend en effectief samenwerken.
Gerzon noemt een groot aantal problemen die opgelost moeten worden. Daarvan kiest hij de drie meest urgente uit: armoede terugdringen, het milieu beschermen en vrede stichten.
1. Armoede terugdringen
Wereldburgerschap is niet alleen nodig om internationale acties te kunnen ondernemen. Ook juist lokale situaties, zoals de problemen van de armoede onder de agrarische bevolking in ontwikkelingslanden vereisen het nodige besef bij internationale bedrijven voor lokale situaties en problemen. Door rekening te houden met de kennis en de cultuur ter plaatse kunnen samenwerkingsverbanden ontstaan, die het bestaansniveau van de regio of het land verbeteren. Daartoe zijn onder andere onderwijs en medische voorzieningen nodig.
2. Het milieu beschermen
Voorwaarde voor die lokale ontwikkeling is dat rekening gehouden wordt met de milieu-eisen op wereldniveau op de lange termijn. Dat wil zeggen dat er op korte termijn alternatieven worden ontwikkeld voor de levenswijze van de rijke landen.
De economische ontwikkeling van de arme landen tast het milieu, in het bijzonder het klimaat, nog verder aan. Daarom is er een wereldwijde aanpak vereist van de klimaatproblematiek, "het grootste probleem waar de mensheid ooit mee geconfronteerd is". Dat wil zeggen duurzame ontwikkeling, twee begrippen die moeilijk te verenigen zijn. Daarom is het nodig dat de grote energieproducerende bedrijven luisteren naar de milieucritici, zodat een adequate omschakeling naar duurzame energie tot stand kan komen. Dat kan door vermindering van afval in de industriële productie en hergebruik daarvan, door gebruik van biomassa en door het verminderen van de overmatige consumptie in sommige delen van de wereld.
3. Vrede stichten
Van groot belang voor de oplossing van klimaatproblemen is ook de beëindiging van de oorlogen. De enorme bedragen zoals die zijn besteed aan de oorlogen in Irak en Afghanistan kunnen dan gebruikt worden voor de oplossing van milieuproblemen, zoals dat van de watercrisis in een aantal ontwikkelingslanden. Daartoe moeten partnerschappen worden gesloten tussen de tegenstanders. Zulke teams zijn met succes werkzaam geweest bij de oorlogen in Kenia en Soedan. Ook in Afghanistan zijn er met succes projecten gestart, waaraan anthropologen hebben deelgenomen. Gerzon meent dat ook het Joods-Palestijnse conflict door partnerschappen opgelost zou kunnen worden, evenals de verbetering van de positie van vrouwen in ontwikkelingslanden.
Wereldintelligentie
Het betoog van Gerzon culmineert in de aanbeveling om onze "wereldintelligentie" te vergroten, zodat wij daadwerkelijk ook wereldburger worden. Hij noemt 20 wegen:
1. "Verander de wereld en begin bij jezelf".
Dit advies, dat hij toeschrijft aan Gandhi, betekent dat wij meedogendheid, zorgzaamheid, eerlijkheid, duurzaamheid en vredelievendheid eerst in ons eigen leven moeten bevorderen.
2. Gebruik beide hersenhelften
Het is van belang dat wij de informatie van buiten af toelaten tot de beide hersenhelften, zowel de linkerhersenhelft, die "denkt", als de rechterhelft die meer "voelt". Zo ontstaan er minder blokkades in onze waarneming en dus meer openheid voor verschillende standpunten.
3. Eén komt voor twee.
Dit is het besef dat verschillende ideeën veelal een gemeenschapelijke bron hebben. Dat geldt bijvoorbeeld voor het christendom en de Islam. Ook in de leerstellingen van beide godsdiensten zitten naast verschillen tal van overeenkomsten.
4. Het huis heeft een deur:
Het is noodzakelijk dat aan de kinderen niet alleen het eigen geloof wordt geleerd, maar ook dat van andere godsdiensten waarmee men moet samenleven.
5. Het leven als minderheid
Op nationale schaal zijn er minderheden en meerderheden, maar wij moeten beseffen dat elke religieuze, etnische, nationale of sociale groep op wereldschaal een minderheid is.
6. Wat weten we niet?
We moeten bedenken dat we enerzijds over veel kennis beschikken, maar daarnaast ook veel niet weten. Dat bevordert onze nederigheid.
7. Kijk naar de feiten
Wij moeten onze opvattingen niet laten beïnvloeden door onze stereotypen.
Zo is het een feit, dat het economisch herstel na de laatste economische teruggang niet vanuit de V.S kwam maar vanuit China.
8. Leer je vijand kennen
De "vijand", bijvoorbeeld terroristische organisaties, hebben een verleden en waarschijnlijk hebben zij te maken gehad met traumatische gebeurtenissen, waardoor hun houding begrijpelijk wordt.
9. Stereotypen loslaten
In dat geval kunnen wij luisteren naar hun verhalen en onze eigen stereotypen loslaten, waardooor werkelijke relaties kunnen ontstaan.
10. Vragen stellen
Als wij onze wereldintelligentie willen vergroten, zullen we vragen moeten stellen, bijv.:
- Hoe kunnen wij de verspreidding van kernwapens tegengaan?
- Hoe kunnen wij de armoede bestrijden zonder het milieu verder aan te tasten?
- Wat kunnen wij doen tegen het toenemend watertekort?
11. Luisteren naar de aarde
De rapporten over orkanen, hittegolven en regenwouden worden in de rijke landen gemaakt en bediscussieerd. Het zijn juist de arme landen die de schade ondervinden.
12. Letten op wat werkt
Gezien de hoeveelheid informatie over (komende) rampen dreigt er een gevoel van wanhoop te ontstaan. Daar staat tegenover dat er vele projecten gaande zijn, die wél tot een verbetering van de situatie leiden en die hoop geven.
13. Grenzen overschrijden
Het zijn vooral de grensoverschrijdende organisaties, zoals "Artsen zonder grenzen", die belangrijk werk in de arme landen doen. Daarom is ook de organisatie "Ingenieurs zonder grenzen" opgericht, die op technisch gebied werkzaam zijn.
14. Werken voor hogere waarden
Multinationals zouden niet alleen moeten letten op geld verdienen maar ook op het bevorderen van hogere waarden, zoals die op sociaal en ecologisch gebied.
15. Maak reizen dicht bij huis
Als wij de wereld willen leren kennen, dan hoeven we niet in het vliegtuig te stappen. In de stad komen we mensen uit alle delen van de wereld tegen en in onze keuken staan producten uit andere werelddelen. Als we ons daarin verdiepen hoeven we niet op reis.
16. Zoek naar gemeenschappelijkheid
Tussen culturele eenheden zijn veel verschillen, maar er zijn ook gemeenschappelijke elementen te vinden, zoals het prestatiestreven van zowel de Amerikaanse als de Chinese cultuur.
17. Leer vreemde talen spreken
Voor internationaal werkende politici en managers is het van belang om vreemde talen te leren spreken. Dat vergroot de contactmogelijkheden over de grenzen.
18. Kijk over muren heen.
Er zijn politieke, economische en "mentale" muren tussen naties en regio’s. We moeten proberen daaroverheen te kijken.
19. Neem kennis van het heilige.
Onze wereldintelligentie wordt vergroot en onze ziel wordt versterkt door kennis te nemen van alles wat mensen van diverse geloven als heilig ervaren.
20. Samenwerking
Door samenwerking komen een verantwoorde ontwikkeling en een eerlijke wereld binnen ons bereik.
Deze lijst wordt nog aangevuld met de gegevens van circa 40 organisaties, kranten, boeken en websites, die betrekking op deze onderwerpen. Vermeld worden bijv. de rotary, een enigszins elitair gezelschap, het door Gorbatsjov opgerichte Earth Charter Initiative (zonder zijn naam te noemen) en het in Nederland bekende tijdschrift Ode.
Commentaar
Het betoog van Mark Gerzon, voorzien van vele voorbeelden, is een uiterst belangrijk document. De wereld verandert door de technische vooruitgang in snel tempo en de vraag rijst of daarmee ook de morele vooruitgang in de pas loopt. Tot die moraliteit behoort het wereldbeeld. Zijn wij bereid het traditionele wereldbeeld, gebaseerd op etnische en religieuze kenmerken, los te laten en over te stappen naar het "multicentrische" en "geocentrische" wereldbeeld, zoals dat in dit boek wordt beschreven?
De aanbevelingen van Gerzon zijn zeker waardevol, al zitten er wel een paar lacunes in. Zo mis ik in de genoemde ontwikkelingsstrategieën de noodzaak van geboortebeperking. Bij de maatregelen tot verbetering van het klimaat zouden we ook de duurzame energie-opwekking door zonne- en windenergie, biogas-, aardwarmte en waterstof moeten noemen. Bij de opsomming van organisaties die met mondiale projecten bezig zijn zou de Club van Rome genoemd moeten worden. Dat is de eerste organisatie die met wetenschappelijke modellen prognoses omtrent de toekomstige ontwikkelingen heeft gemaakt.
Overigens past dit pleidooi uitstekend bij onze eigen analyse omtrent een duurzame maatschappelijke orde[1]). Zo’n orde is pas mogelijk indien het daartoe noodzakelijke bewustzijn zich in de praktijk manifesteert. Ons eigen zeer beperkte onderzoek geeft daarvan nog weinig blijk. De tekst over een "nieuw verhaal" is toegezonden naar 4 politieke partijen, 2 hoogleraren en 1 lid van de Club van Rome. Deze zijn allemaal betrokken bij de problematiek van de duurzaamheid Slechts één van de geadresseerden heeft daarop in positieve zin geantwoord (de PvdA). Dit is weinig hoopvol. Juist in Nederland mogen we verwachten dat er belangstelling bestaat voor een "Global Vision".
Laten wij hopen dat die belangstelling er toch nog komt.
[1] zie de betreffende artikelen in Civis Mundi digitaal, no 3, 4 en 5, onder thema 20