Kortjakje, of het en-en karakter van ritme.

Civis Mundi Digitaal #8

door Erik van Waalwijk van Doorn

Kortjakje, of het en-en karakter van ritme.

Erik van Waalwijk van Doorn

Marli Huijer, Ritme. Op zoek naar een terugkerende tijd. Uitgeverij Klement. 2001. € 19,95.

Het motief van het nieuwste boek van arts en filosoof Marli Huijer, getiteld Ritme. Op zoek naar een terugkerende tijd is onder meer ingegeven door haar verontrusting over het naar de achtergrond verdwijnen van eeuwenoude collectieve leefritmes in de 21^e eeuw. Volgens Huijer, bijzonder hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en lector filosofie aan De Haagse Hogeschool, leidden secularisering, emancipatie, onze 24/7 economie, flexibilisering en individualisering ertoe dat "ordening, structuur en cohesie in het individuele en sociale leven" bedreigd worden. Elk individu kan nu alles doen op elk moment. Daardoor dreigt het onderscheid tussen doordeweeks en het weekend te verdwijnen, tussen werken en vakantie, tussen vader op zijn werk en moeder thuis bij de kinderen, tussen feestdagen en gewone dagen etc.

Maar als alle dagen hetzelfde zijn verliezen zij hun betekenis, verliezen wij onze oriëntatie in de tijd en verliest ook ons bestaan alle betekenis. Huijer: "[...] als we alle ritmiek uit het leven halen, valt de continuïteit weg, en rest ons slechts de discontinuïteit. En juist daarmee valt niet te leven". Discontinuïteit betekent dood is dood, voorbij is voorbij, pak je moment - want het is nu of nooit.

Ritmes zijn volgens Huijer juist een middel om het gevoel van continuïteit te produceren. Bijvoorbeeld: "door de ritmische viering van de verjaardag ontstaat de illusie dat er een doorlopende lijn loopt tussen de geboorte en het heden".

Maar wat is ritme eigenlijk? Op het omslag van dit boek zien we een metronoom. U weet wel, zo’n tiktak ding waarmee we als kind piano leerden spelen in de maat. De tikken van een metronoom herhalen zich met de ijzeren regelmaat waarmee de slinger heen en weer beweegt. Maar is dat ritme?

Als we Huijer mogen geloven is louter herhalen nog geen ritme. Die metronoom is dus een merkwaardige illustratie. Maar als ritme geen loutere herhaling is, wat is het dan wel? Laten we een bekend vroeg achttiende-eeuws kinderliedje nemen:

Altijd is Kortjakje ziek

midden in de week

maar ’s zondags niet

’s Zondags gaat zij naar de kerk

met een boek vol zilverwerk

altijd is Kortjakje ziek

midden in de week

maar ’s zondags niet

Ritme is volgens Huijer een paradoxale eenheid van vrijheid en discipline. Heeft Kortjakje ritme in haar leven? Het is de discipline van de herhaling waardoor Kortjakje de hele week (ziek) op bed kan liggen. Het is haar vrijheid om er ’s zondags uit te komen en naar de kerk te gaan. Of op zondag dassen van heren te strikken of (goed gezond) haar liefste te ontmoeten, zoals de onbekende coupletten van dit kinderliedje aangeven. Ritme "gaat om variatie en ordening in herhalingen".

Zo’n zondag noemt Huijer een accudag, waarin we onze energie weer kunnen opladen. Alledaagse dagen moeten afgewisseld worden met onalledaagse dagen. Zonder de zondag zou Kortjakjes leven een monotone sleur worden, waarin zij tenslotte alle energie kwijt zou raken. Maar als het elke dag zondag zou zijn dan zouden de zondag en daarmee ook de doordeweekse dagen hun betekenis verliezen. Kortjakje zou haar permanente vrijheid (die geen vrijheid meer zou zijn) duur moeten betalen met een burn-out. Het ritme van Kortjakjes bestaan zit ‘m juist in de combinatie van doordeweeks en zondag. Ritme is een eenheid van variatie en herhaling, van steeds opnieuw beginnen en monotonie, een "borduursel op het stramien van de maat".

Het meest bepalende kenmerk van ritme lijkt dus het en-en karakter ervan. Dat wordt duidelijk als we kijken naar de relatie tussen ritme en tijd. Als die tijd een opeenvolging zou zijn van eenmalige momenten, als het zo zou zijn dat l’histoire ne se repète jamais, dan zou er geen enkel betekenisvol verband kunnen zijn tussen verleden, heden en toekomst. Maar als enkel l’histoire se repète het geval zou zijn, dan is er geen enkel onderscheid meer tussen de herhalingen en verliest de tijd eveneens elke betekenis. Eenmalige momenten en herhaling krijgen hun betekenis door het en-en karakter van ritme.

Ritme geeft volgens Huijer de tijd (en daarmee ons bestaan) betekenis door momenten te markeren: tijd om te werken en tijd om te rusten, tijd om te waken en tijd om te slapen, tijd om te feesten en tijd voor de sleur van alledag. Enerzijds laat ritme zien dat tijd discontinu is: het paradoxale van ritme is immers dat dingen in de herhaling aanwezig blijven én teloorgaan. Anderzijds geeft ritme een gevoel van continuïteit en bepaalt daarmee de geschiedenis van wie we zijn. Weer dat en-en karakter. Huijer: "Ritme geeft aandacht aan de stilte tussen noten, maar ook aan de knal die de stilte doorbreekt". Nog een voorbeeld: "Hoe gangbaar het in de hedendaagse cultuur ook is om te denken dat we het wel kunnen vergeten als we die ene kans voorbij laten gaan, in de herhaling doen zich altijd weer nieuwe kansen voor". Herhaling en vernieuwing maken in het ritme elkaar mogelijk.

Op zoek naar nieuwe sociale ritmes

Huijer wil uitdrukkelijk niet terug naar de oude ritmes, maar gaat opzoek naar nieuwe sociale ritmes die passen bij onze tijd. Zij behandelt in haar boek vooral de ritmes die volgens haar het leven in de 21^e eeuw vormgeven: bioritmen, ritmes van televisie en nieuwe sociale media, de religieuze ritmes en de ritmes van het lichaam, van seks en muziek. Aan het eind van haar boek doet zij nog een aantal suggesties om nieuwe sociale ritmes te creëren, zoals een pauze halverwege de werkweek, vaste maaltijden, aparte roosters voor ochtend- en avondmensen en het instellen van vaste accudagen waarin we onze energie weer kunnen opladen.

De aantrekkelijkheid van Huijers ritmebegrip en daarmee van haar betoog schuilt naar mijn mening dus in het typische en-en karakter ervan: Huijer laat zien hoe tegenstellingen elkaar bepalen in plaats van elkaar uitsluiten als of-of. Maar zoals gezegd: dat en-en karakter zagen we niet terug in de illustratie op het omslag. Daarom zou ik een alternatief willen suggereren voor de metronoom. Een alternatief dat meer recht doet aan het en-en karakter van ritme. Deze suggestie ontleen ik aan een opmerking van Huijer zelf in het boekenprogramma van Wim Brands. Zij vertelt daar hoe gevangenen met streepjes op de muur hun dagen aftellen en voor de ritmiek om de vier streepjes een diagonaal streepje zetten. Aan deze opmerking zou ik willen toevoegen: voor de ritmiek zijn én de vier verticale streepjes én het horizontale streepje (en de witte spatie) nodig. Altijd is Kortjakje ziek, midden in de week - maar ’s zondags niet.