Hoe Gulenbeweging in Turkije een drama als nu in Syrië voorkwam

Civis Mundi Digitaal #18

door Hans Feddema

Hoe Gulenbeweging in Turkije een drama als nu in Syrië voorkwam

Hans Feddema

Moeder van alle Baath-partijen

Turkije en Syrie hadden lange tijd een zelfde type regiem gemeen. Ik bedoel in Turkije de deep state, zoals begonnen onder en met de Republikeinse Volkspartij CHP, in 1923 opgericht, en in Syrie het Baath-regiem, dat in 1943 werd opgericht en daarna ook in Irak en het Egypte van Nasser. In Syrie is dat regiem nog aan de macht, zij het sterk omstreden, in Turkije formeel niet meer, al is het in de bureaucratie en in het denken nog wel aanwezig als een soort ‘onzichtbare hand’. De CHP, nu de grootste oppositiepartij, mag bogen op een machtig verleden en kreeg navolging in Arabische landen, reden waarom ze wel de ‘moeder van alle Baath-partijen’ heet. Nationalisme, een sterke rol van de staat via seculier centralisme en militarisme zijn kenmerkend voor baath-regiems. Het leidde in menig land tot de autocratie van een kleine elite en tot sociale uitsluiting van een meerderheid. Die elite houdt zich staande met ‘verdeel en heers’-tactiek, eigen milities, en een omvangrijke geheime dienst.

Het is de reden dat Assad het nu in Syrie zo lang volhoudt. In Turkije hield het regiem van of met de deep state het ook lang vol. Dit ondanks het feit, dat twee derde van de bevolking niet meetelde of werd onderdrukt. Dat geldt niet slechts de voor hun taal en identiteit opkomende Koerden. Vaak wordt vergeten, dat behalve het platteland en de christenen, ook de islam toen nauwelijks een plaats had in Turkije. Een Departement van Religie hield van bovenaf strak toezicht op de islam en de soennitische imams. Dat wijst op ‘beheersing’ en niet direct op secularisme. Toch was, aldus de journalist Mahcupyan op een symposium in Istanbul, decennialang ‘de seculiere zichzelf witte Turken noemende elite de enige legitieme groep in het land’. Zij vormden aldus ook schrijver Yavuz Baydar het ‘Turkse baath-regiem’ en bepaalden samen met het leger de ideologie van het systeem, inclusief die van de bureaucratie rondom veiligheid en die van de weinig onafhankelijke rechtspraak. Als een burgerregering die ideologie probeerde te wijzigen of oude wetten poogde te hervormen, zorgde de vaak in het geheim opererende elite of deep state voor een militaire coup.

Turkse lente: rebellie van zwarte Turken met Gülen als geestelijke leider

Vandaag zien we ook in Syrie zo’n type staat. Maar het grote verschil is, dat er in Turkije in de jaren 70 verzet opkwam vanuit het platteland van Anatolië. Een rebellie tegen de autocratische elite in Istanbul en Ankara, die op hen neerkeek als peasants en zwarte Turken. Daarin speelde de soefi-geleerde en activist Fetullah Gülen naast linkse activisten een aanzienlijke rol. Zijn analyse was dat bevrijding slechts mogelijk was en is via geweldloosheid. Een andere weg zou tot burgeroorlog leiden. Al op jonge leeftijd trok hij lezingen houdend het land door, de nadruk leggend op vrede, dialoog, tolerantie, spiritualiteit en democratie, waarden waarvan hij tevens zei dat ze voortvloeien uit de innerlijke dimensie van zijn religie. Zijn activiteiten waren vooral bewustmakend omtrent de vraag hoe zich te emanciperen als ‘zwarte’ Turken, waardoor ze als migranten niet langer slechts in de stedelijke slums of als gastarbeiders in het buitenland terecht zouden komen. En ook hoe de ‘minderheden’, te accepteren als gelijkwaardig met alle rechten, die daar bij horen, ook inzake taal. Naast dienstbaarheid werd het stichten van hoogwaardige scholen in zijn beweging een belangrijk wapen van emancipatie, ook onder Koerden in Turkije, en expats.

De omvangrijke civil society activiteiten van de Gülenbeweging heeft gemaakt dat in Turkije de situatie er nu anders uitziet dan in Syrië. Ferhat Kental spreekt van een

‘revolutie van onderop’, die vanaf de jaren 70 samen met de Koerdische beweging het autocratische regiem uitdaagde. De kracht van deze revolutie is dat het zowel een moderniserend effect heeft op het platteland als ook bewustmakend werkt inzake de innerlijkheid van religie. Had de vrouw vroeger een stemmige hoofddoek, omdat haar man dat wilde, nu draagt zij die zelfbewust vanuit verbondenheid met haar religie.

Opkomst nieuwe klasse

Een gevolg van dit alles is de opkomst van een nieuwe klasse. Een klasse die de oude seculiere (stads)elite uitdaagt en daardoor regelmatig het object is van vooroordelen en bangmakerij, als zou zij het secularisme in gevaar brengen. Er is zo nog steeds een machtsstrijd gaande, ook in de media, waarbij informele groepen van het oude regiem soms via geweldspelletjes chaos proberen te veroorzaken. Het draait om kwesties als wie informeel de dienst uitmaakt en welk denken heersend is. De nieuwe klasse wil graag ook deelnemen aan de publieke sfeer. Zij boekt daarin geleidelijk succes, waardoor volgens hoogleraar M.Türköne ‘de staat iets pluraler en de bureaucratie ook milder is geworden’. Tevens is er al een ‘voorzichtige integratie van beide klassen’. Maar de oude ideologie is nog niet weg. De Turks-joodse schrijver Marion Levi sprak van ‘een onzichtbare hand’, die nog angst blijft inboezemen.

Zelfs de AKP, die nu al 10 jaar aan het bewind is, houdt er weer rekening mee, reden dat haar hervormingsgezindheid bij lange na niet meer die drive heeft als in het begin. De AKP  kijkt ook naar de oude kemalistische structuren en wetten en moet dat ook wel doen, zolang het haar niet lukt daar wijziging in aan te brengen. ‘Onze constitutie is nog steeds die van de militairen’, is een veelgehoorde klacht. Een misverstand is ook de vereenzelviging van de Gülenbeweging met de AKP. De laatste is er hooguit mede de vrucht van. Het impliceert niet, dat de emancipatie van de beweging ten einde is. Die kan krachtig doorgaan, ook hier in Nederland, zolang ze zich onafhankelijk opstelt van de AKP. Ze wordt echter door de oude elite gezien als een bedreiging. Logisch dat de in Anatolië begonnen Turkse Lente daardoor voor extra polarisatie zorgde en zorgt tussen ‘witte’ en ‘zwarte’ Turken. Maar het is dankzij mensen als Fetullah Gülen dat die polarisatie binnen de perken bleef en blijft. Terwijl in Syrië de opstand van hen, die zich ont-recht voelen door het baath-regiem vanuit Damascus, tot een lange en bloedige burgeroorlog leidt, lukte het in Turkije vooral dankzij Gülen met zijn nadruk op geweldloosheid en democratie omdat te voorkomen.

(dr. Hans Feddema is antropoloog, oud-docent aan de VU, publicist en vredesactivist; hij woonde recent met een aantal Nederlandse journalisten een symposium in Istanbul bij over vrijheid in Turkije)