Charles Taylor over Secularisme en Gewetensvrijheid

Civis Mundi Digitaal #21

door Paul Cliteur

Charles Taylor over Secularisme en Gewetensvrijheid

Paul Cliteur

Maclure, Jocelyn, and Taylor, Charles, Secularism and Freedom of Conscience, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 2011.

De Canadese filosoof Charles Taylor geniet waarschijnlijk de meeste bekendheid als een van de founding fathers van het "multiculturalisme". In 1994 publiceerde hij hierover een beroemd geworden opstel onder de titel "The Politics of Recognition".[1] De stelling van Taylor, zoals uitgewerkt in dat opstel, is dat onze identiteit voor een deel wordt bepaald door de "erkenning" ("recognition", "Anerkennung") of "niet-erkenning" door anderen.

Hier is de zin waarom het gaat:

The thesis is that our identity is partly shaped by the recognition or its absence, often by the misrecognition of others, and so a person or group of people can suffer real damage, real distortion, if the people or society around them mirror back to them a confining or demeaning or contemptible picture of themselves. Nonrecognition or misrecognition can inflict harm, can be a form of oppression, imprisoning someone in a false, distorted, and reduced mode of being.[2]

Het nieuwe aan deze formulering is dat "schade toevoegen" ("inflict harm") in deze benadering enorm wordt opgerekt. In de klassiek liberale traditie wordt schade toevoegen vaak minimalistisch geïnterpreteerd. Ik mag jou geen schade toevoegen in de zin dat ik geen kras in de lak van je auto mag maken of dat ik je geen klap mag verkopen. Maar in de maximalistische conceptie van Taylor moeten we elkaar ook "erkennen". Doen we dat niet, dan voegen we "schade" aan elkaar toe. En dat is net zo erg als "oppression" en "inprisoning someone in a false, distorted, and reduced mode of being".

Nu is het probleem dat niemand precies weet wat dat "erkennen" inhoudt. Als ik je opvattingen niet deel, ben ik je dan aan het "niet-erkennen"? Mag ik je nog wel tegenspreken? Als ik bepaalde bezwaren heb tegen je godsdienst, kan ik die nog wel uitspreken? Daar kan men sterk aan twijfelen, want misschien ben ik dan wel aan het zondigen tegen het "erkennings-gebod".

We lopen het gevaar dat we terecht komen in een "schichtige samenleving" van mensen die voortdurend in de weer zijn in het vermijden van elkaars gevoelige plekken. Elk debat wordt in de kiem gesmoord, immers gevaarlijk omdat we wel eens een ander niet zouden kunnen erkennen. Taylor denkt dat "niet-erkenning" niet alleen een gebrek aan respect voor de ander met zich meebrengt ("lack of due respect"), maar het kan ook een verlammende zelfhaat veroorzaken ("saddling its victims with a crippling self-hatred").[3] Wie wil een slachtoffer maken van zelf-haat? Niemand toch? Dus laten we ervoor waken dat niemand zichzelf gaat haten en dat betekent een ander "erkennen".

De ideologie van het multiculturalisme

De ideologie die deze uitbreiding van het schadebeginsel tot norm verheft heeft een eigen naam: multiculturalisme. Het multiculturalisme zou een correctie moeten vormen op de maatschappij waarin mensen elkaar voortdurend schade toevoegen door niet-erkenning. Hoewel Taylor zelf de term "multiculturalisme" niet bijzonder vaak gebruikt, werd zijn opstel gepubliceerd in een boek met als titel "multiculturalism" en wordt hij vaak opgevoerd als de belangrijkste theoreticus van dat perspectief. Nu is het niet gemakkelijk aan te geven wat "multiculturalisme" precies inhoudt omdat de term "erkenning" zo vaag is, maar in ieder geval lijkt het te impliceren dat de cultuur van minderheidsgroepen niet mag worden bekritiseerd in de zin dat daarvan geen stereotype of verkeerde voorstelling mag worden gegeven. Omdat de cultuur van minderheidsgroepen vaak moeilijk te onderscheiden valt van hun religie, impliceert multiculturalisme ook een welwillende houding tegenover religie.

Hier ontstaat een spanning met perspectieven die in de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw in een deel van de westerse wereld (voornamelijk het continentale westen, minder in de Verenigde Staten van Amerika) gemeengoed zijn geworden: secularisme, atheïsme, agnosticisme en religiekritiek. Terwijl het secularisme beoogt staat en religie zo veel mogelijk te scheiden (dat wil zeggen: religieuze groeperingen elke vorm van staatssteun te ontzeggen) bepleit het multiculturalisme een "faciliterende" opstelling tegenover de religie (althans de religies van minderheidsgroeperingen). Multiculturalisme betekent niet alleen geen religies kritiseren, maar ook het financieel steunen van religies (immers zo belangrijk voor de identiteit van mensen, denkt de multiculturalist).

In Secularism and Freedom of Conscience (2011), een vertaling van een boek dat een jaar eerder in het Frans verscheen,[4] proberen Jocelyn Maclure en Charles Taylor hun positie te bepalen ten opzichte van dat secularisme. Is er inderdaad een spanning met de "identiteitspolitiek" van het multiculturalisme? Of kunnen het perspectief dat Taylor in 1994 heeft ontwikkeld en het secularisme met elkaar worden verzoend?

Het antwoord van Taylor en Maclure op die vraag is dat secularisme met identiteitspolitiek kunnen worden verzoend, maar alleen door een vorm van secularisme te verdedigen die als het ware multiculturalistische aanzetten opneemt. Taylor verdedigt een soort van multiculturalistisch secularisme.

Multiculturalistisch secularisme

Maclure en Taylor onderschrijven enkele elementen van wat ik maar even het "klassieke secularisme" zou willen noemen (en waartoe het secularisme volgens sommigen ook beperkt zou moeten blijven, ook naar mijn idee trouwens). Zo stellen zij dat de staat tegenwoordig "neutraal" moet zijn tegenover de verschillende religies en "diepe overtuigingen" ("deep convictions") die mensen erop nahouden. Het secularisme dat Taylor en Maclure afwijzen is het secularisme dat in Frankrijk en ook Turkije tot ontwikkeling is gekomen. Daarin pleit men voor een van religie "onafhankelijke moraal". Deze van religie onafhankelijke moraal zou ook door de staat moeten worden geadopteerd en morele suprematie genieten boven die religies.[5]

Maclure en Taylor hebben duidelijk moeite met de eis van de religieus neutrale staat die met zich meebrengt dat ambtenaren geen religieuze tekenen mogen dragen. Daartegenover bepleiten zij een vorm van "pluralistisch secularisme" dat probeert een "balans" te zoeken tussen de vrijheid van geweten van het individu en het gelijke respect dat de staat verschuldigd is ten opzichte van al haar burgers ("Although the appearance of neutrality is imporant, we do not believe it justifies a general rule prohibiting public officials from wearing conspicuous religious symbols").[6] Zij willen een "reasonable accomodation" tussen het ideaal van de religieuze neutraliteit en respect voor de religieuze keuzes van het individu. En als een bron van inspiratie daarvoor wijzen zij op de "politics of recognition".[7] Met andere woorden, Taylor komt toch weer terug op het perspectief zoals hij dat ontwikkelde in 1994 in zijn klassieke opstel over de politiek van de erkenning. Nu, in 2011 (of als men de Franse editie aanhoudt 2010), probeert hij dat alleen te verzoenen met het secularisme door een vorm van secularisme voor te stellen die met multiculturalisme verenigbaar is.

De terugkeer van het multiculturalisme

Het multiculturalisme wordt door vele politici tegenwoordig gezien als een doodlopende weg. Het "staats-multiculturalisme" heeft gefaald, zei de Britse premier Cameron in 2011.[8] In 2010 verklaarde ook Angela Merkel het "multikulti für gescheitert".[9] Sarkozy heeft zich in soortgelijke zin uitgelaten.[10]

Wat kan je onder die omstandigheden doen als founding father van het multiculturalisme? Je kunt proberen te gaan uitleggen waarom al die politici het bij het verkeerde eind hebben, maar dat doet Taylor niet. Hij doet net alsof er niet veel aan de hand is en of zijn multiculturalisme heel goed verenigbaar is met de klassieke tegenhanger van het multiculturalisme, namelijk het secularisme. Hij doet net alsof het secularisme niet de gezworen doodsvijand is van zijn eigen perspectief, maar een op zichzelf juiste ideologie mits aangevuld met zijn multiculturalisme. Maar hoe begrijpelijk ook vanuit het perspectief van Taylor, naar mijn idee zal iedereen dat doorzien als een doorzichtige kunstgreep. Hoe vriendelijk en goed bedoeld ook, het multiculturalisme is een doodlopende weg gebleken. We zouden het dan ook beter openlijk kunnen verwerpen en inwisselen voor secularisme tout court.

De verschillende voorstellen die Taylor doet om het multiculturalisme te redden zijn naar mijn idee niet overtuigend en betekenen een voortmodderen op een weg die zich de afgelopen decennia als verkeerd heeft bewezen.

Een nieuw en naar mijn idee niet goed doordacht idee dat Maclure en Taylor in hun recente boek voorstellen, is dat niet alleen meer religieuze overtuigingen een speciale beschermde status zouden moeten krijgen maar alle "core beliefs that allow individuals to structure their moral identity".[11] Wat Maclure en Taylor hier voorstellen, is het verlenen van een speciale bescherming aan "opvattingen" waarvan de mensen die deze opvattingen huldigen verklaren dat deze belangrijk zijn voor hun identiteit. Dan zou in feite ook The God Delusion van Richard Dawkins een soort immuniteit moeten genieten omdat het hier om een atheïstisch tractaat gaat dat voor de identiteit van atheïsten bijzonder belangrijk is. Dan kunnen ook atheïsten zeggen: "Je mag mijn opvattingen niet bekritiseren, want dan ‘erken’ je mij niet". Dan mag niet alleen Mohammed niet meer bekritiseerd worden, maar ook Erasmus niet. Als cartoons van Erasmus worden gemaakt kunnen humanisten zeggen dat ze niet worden "erkend", dat hen "schade" is toegevoegd in hun identiteit. En als Taylor consistent zou zijn, zou hij voor de klachten ook groot begrip tonen.

Een strategische keuze

Nu geloof ik wel dat het als een strategische optie soms handig zou zijn als secularisten, humanisten, rationalisten, vrijdenkers en atheïsten zich ook eens zo zouden opstellen (als "heuristische strategie" om het maar eens chic te formuleren). Maar dan toch alleen om het absurde van die hele benadering naar voren te laten komen. Wat we moeten hebben is een open, netjes en eerlijk debat, niet het onbespreekbaar maken van opvattingen die iedereen kan immuniseren tegen kritiek eenvoudig door ze tot onderdeel van zijn "eigen identiteit" te verklaren. En daarvoor "respect" te eisen. Of te klagen dat men "schade" toegevoegd krijgt alleen maar omdat men wordt tegengesproken.

We komen met dit laatste boek van Maclure en Taylor dan ook niet van de regen in de drup, maar de drup in de regen. We moeten niet meer bescherming gaan geven aan opvattingen, maar minder. Alle opvattingen van mensen - of het nu gaat om religieuze opvattingen of niet-religieuze opvattingen - moeten vrij bediscussieerbaar worden.[12] Het discours van "identiteitspolitiek", "respect" en andere onderdelen van het multiculturalisme blijkt bijzonder verleidelijk voor sommige mensen, maar het is naar mijn idee ook zeer gevaarlijk omdat het onze liberale en burgerlijke vrijheden langzaam ondermijnt.

Aan het eind van hun boek gaan Maclure en Taylor ook nog even in op de fameuze cartoonaffaire en op de fatwa over Rushdie. Voor mij was dat een lasmoesproef. Zij beginnen dan met te stellen dat zij niet zouden willen leven in een wereld waarin Salman Rushdie en Richard Dawkins zouden worden gecensureerd. Dat klinkt goed, denk je dan. Maar (er is altijd een "but"), zij maken er ook geen geheim van dat zij het niet "wise" en "desirable" achten wat deze schrijvers betogen. Zij werpen de vraag op: "Is it not to be hoped that when publishing texts or artistic subject matter we will first seek to understand how our speech act will be perceived by others and to anticipate its impact on the social bond?"[13] Zij bepleiten een "ethics of concern for the other".[14]

Hieruit blijkt dat Taylor ook zijn begripsvolle houding tegenover het doodsvonnis dat door een religieuze fanaticus over Rushdie werd uitgesproken in de twintig jaar die sindsdien verstreken zijn[15] niet substantieel heeft gewijzigd. In 1989 kon Taylor zich er niet toe brengen de fatwa over Rushdie ferm te verwerpen en in 2011 kan hij dat nog steeds niet. Daarmee heeft zijn werk een opvallende consistentie en continuïteit, maar het geeft ook heel goed aan waar men beducht voor moet zijn. Voor multiculturalisme, want daar ligt de bron voor zijn verkeerde keuzes.

Prof. dr. P.B. Cliteur is hoogleraar encyclopedie van de rechtswetenschap en schrijver van The Secular Outlook: In Defense of Moral and Political Secularism, Wiley-Blackwell, Chicester 2010 en medeauteur van: Dirk Verhofstadt, Dirk Verhofstadt in gesprek met Paul Cliteur, Houtekiet, Antwerpen/Utrecht 2012.

[1] Taylor, Charles, "The Politics of Recognition", in: Taylor, Charles, Multiculturalism: Examining the Politics of Recognition, Edited and introduced by Amy Gutman, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1994, pp. 25-75.

[2] Taylor, Ibid., p. 25.

[3] Taylor, Ibid., p. 26.

[4] Maclure, Jocelyn, Taylor, Charles, Laïcité et liberté de conscience, La Découverte, Paris 2010.

[5] Maclure and Taylor, Secularism and Freedom of Conscience, p. 15.

[6] Maclure and Taylor, Secularism and Freedom of Conscience, p. 44.

[7] Maclure and Taylor, Secularism and Freedom of Conscience, p. 67.

[8] "State multiculturalism has failed, says David Cameron", in: BBC News, 5 February 2011.

[9] "Merkel erklärt Multikulti für gescheitert", in: Spiegelonline, 16 Oktober 2010.

[10] Allen, Peter, "Nicolas Sarkozy says the burqa is ‘not welcome’ in France", in: The Telegraph, 22 June 2009.

[11] Maclure and Taylor, Secularism and Freedom of Conscience, p. 89.

[12] Conform de juiste interpretative van het "harm principle", iets dat men moet onderscheiden van de interpetatie van Taylor. Zie ook: Clifford, W.K., "The Ethics of Belief", 1877, in: W.K. Clifford, The Ethics of Belief and Other Essays, Introduction by Timothy J. Madigan, Prometheus Books, Amherst, New York 1999, pp. 70-96.

[13] Maclure and Taylor, Secularism and Freedom of Conscience, p. 109.

[14] Maclure and Taylor, Secularism and Freedom of Conscience, p. 109.

[15] Zie: Taylor, Charles, "The Rushdie Controversy", in: Public Culture, Vol. 2, No. 1 (Fall 1989), pp. 118-122.