De gangbare neurowetenschap ontmaskerd als een ideologische verleiding

Civis Mundi Digitaal #27

door Hugo Verbrugh

De gangbare neurowetenschap ontmaskerd als een ideologische verleiding

Hugo Verbrugh

Bespreking van: Sally Satel & Scott O. Lilienfeld, Gehersenspoeld – Over de verleiding alles met neurowetenschap te verklaren. Uitgeverij Scriptum Psychologie, 2014

’Hersenspoeling’ is het eerste woord waaraan ik leerde dat taal leeft, dat er telkens nieuwe woorden ontstaan. Het was in 1953. De eerste berichten over de Koreaanse oorlog kwamen binnen. ’Een-en-twintig door de Chinezen krijgsgevangen Amerikanen hadden te kennen gegeven dat ze niet meer terug naar de VS wilden, maar in China wilden blijven’,  haal ik ter opfrissing van mijn geheugen uit Wikipedia. ’Men was geschokt: hoe kon iemand het communisme verkiezen boven de American dream? Journalist en CIA-beambte Edward Hunter had het antwoord: hij schreef een boek waarin hij de Chinezen ervan beschuldigde via allerlei technieken het normen-en-waardenpatroon van de soldaten te hebben "uitgewist" (brainwashing). Deze theorie ging erin als zoete koek. Blijkbaar kon het menselijk brein inderdaad als een floppydisk worden gewist en geherprogrammeerd. Dat 90.000 van de 170.000 Noord-Koreaanse en Chinese krijgsgevangenen niet meer terug wilden werd gemakshalve "vergeten". Later, toen men zich in sekten verdiepte, werd de term weer boven water gehaald …’ en dan volgt een lemma van meer dan duizend woorden. Het begrip is springlevend en hoogst actueel.

Ontluistering van het mensbeeld

Achteraf terugkijkend zie ik de schok die toen door de wereld ging als een eerste teken van de ’ontluistering’ die zou volgen van het mensbeeld dat in die tijd nog gangbaar was. De mens werd o zo graag beschouwd als de kroon op de schepping, en dat kwam vooral door zijn verheven brein. Dat brein kon God en eeuwigheid ervaren en was daardoor in essentie immuun voor lagere lusten. Die kwamen allemaal voort uit het zondige lichaam. Met twee kleine aanvullingen op een destijds gangbare one-liner: ’De geest is willig en gebruikt zijn brein als instrument, maar het vlees is zwak en stort de mens in het verderf’.

Dat is intussen verleden tijd – maar intussen is nog steeds onduidelijk hoe het precies gesteld is met de mens en zijn brein, met de neurowetenschappen en de hersenspoeling. Hersenspoelen is een methode waarbij bij een persoon de oude gedachte en ideeënpatronen, inclusief zijn normen en waardenstelsel, wordt uitgewist en vervangen door nieuwe ("herprogrammeren")’, leert Wikipedia ons ook, maar het voegt er meteen aan toe: ’Het begrip hersenspoelen heeft geen wetenschappelijke basis en het gedachtegoed erachter is verworpen door de American Psychological Association (Goodman, 2011).

Dat laatste is op z’n minst ’Ein grosses Wort gelassen ausgesprochen’: het klinkt heel zelfverzekerd, maar het is op z’n zachtst gezegd een miskenning van wat de neurowetenschap –  en nu bedoel ik de echte neurowetenschap, inclusief haar filosofische basis – sinds enkele jaren aan het licht brengt.

Het boek waarover dit stukje gaat, brengt dat heel duidelijk naar voren.

Vanaf de ontdekking van de fMRI-scan begin jaren negentig worden hersenscans breed ingezet. Marketeers gebruiken scans om de ’koopknop’ van de consument te achterhalen; politici gebruiken ze om grip te krijgen op kiezersgedrag; onderzoekers en artsen ·proberen er inzicht mee te krijgen in het brein van de verslaafde; en in de rechtbank dienen ze om de schuldige aan te wijzen. Kortom, ze lijken handig te zijn om van alles en nog wat te verklaren. Hersenscans en andere neurotechnologische ontdekkingen hebben zeker een doorbraak in de kennis van het menselijk brein betekend. Maar het is een misverstand te denken dat ze het ultieme middel zijn om het mysterie van de geest te doorgronden.

In dit boek laten de auteurs zien dat de huidige ’neurocentrische’ kijk op het brein het  risico met zich meebrengt dat we alle menselijk gedrag verklaren vanuit de biologie van het brein, alsof identiteit, vrije wil en persoonlijke verantwoordelijkheid er amper toe doen. Daardoor lopen we het gevaar de verkeerde keuzes te maken, of dat nu in de rechtbank, tijdens een politieverhoor of in een verslavingskliniek is.

Valse profeten

’Gehersenspoeld is een prikkelend boek over de huidige obsessie met neuro-wetenschap. Het geeft inzicht in wat de hedendaagse neurowetenschap en brainimaging wel maar vooral ook niet kunnen, en wat de maatschappelijke gevolgen daarvan zijn’, besluit de flaptekst.

’’Een prikkelend boek’ is een understatement; het boek is een must. De hele publieke opinie wordt nu gehersenspoeld door Dick Swaab (’Wij zijn ons brein’)  en Viktor Lamme (’De vrije wil bestaat niet’). Dit boek ontmaskert hen en de tallozen die net zo redeneren  als valse profeten. Het is voortreffelijk geschreven, goed vertaald en naadloos goed gedocumenteerd. Het boek is verplichte literatuur voor iedereen die wil weten wat in de publieke opinie en in de wetenschap speelt. Om dit laatste aan één voorbeeld toe toelichten: de beruchte affaire-Stapel zou niet mogelijk zijn geweest als niet de hele neurowetenschap min of meer gehersenspoeld was geraakt als gevolg van haar schijnbare succes [zie mijn artikelen hierover in Civis Mundi: ’Ben ik een monster of ben ik een mens? Bespreking van: Ruud Abma, De Publicatiefabriek. Over de betekenis van de affaire Stapel Uitgeverij Van Tilt, Nijmegen 2013 (I), maandag 28 oktober 2013, (II slot), dinsdag 14 januari 2014.