Wat staat ons te wachten bij de te verwachten ineenstorting van onze thermo-industriële samenleving?

Civis Mundi Digitaal #31

door Jan de Boer

"Comment tout peut s’effondrer", hoe alles ineen kan storten, is de titel van een boek, geschreven door twee Franse wetenschappers, Pablo Servigne en Raphaël Stevens, in april 2015 uitgegeven door Seuil. Geen vrolijke literatuur, want de auteurs voorspellen de niet meer te voorkomen ineenstorting van onze beschaving die zich eerder dan gedacht kan voltrekken.

Hoe staat onze mondiale samenleving ervoor, meer dan 40 jaar na het bekende rapport “Grenzen aan de groei”?

Beschavingen komen en gaan. Dat " gaan" gaat nu ook op voor onze mondiale beschaving.

De wereld was gewaarschuwd door onder meer het rapport " Grenzen aan de Groei " ( 1972) van de "Club van Rome" onder leiding van Dennis Meadows. Het wereldmodel van de Club van Rome werd destijds gebouwd om vijf belangrijke ontwikkelingen te onderzoeken: versnelde industrialisatie , snelle bevolkingsgroei, wijdverspreide ondervoeding, uitputting van niet-vervangbare hulpbronnen en verslechtering van het milieu. Dit model mag dan onvolledig en niet perfect zijn, maar de in het model weergegeven  gedragspatronen zijn zo fundamenteel, dat de algemene conclusies " hard" genoemd mogen worden. Die conclusies

waren:

1. Als de huidige groeitrends in de wereldbevolking, industrialisatie en vervuiling, voedselproduktie en uitputting van de natuurlijke hulpbronnen onveranderd doorzetten, zullen de grenzen aan de groei op deze aarde binnen de komende honderd jaar bereikt worden. Het meest waarschijnlijke resultaat zal een een plotselinge en ongecontroleerde afname zijn zowel in bevolkingsgrootte  als de industriële capaciteit.

2. Het is mogelijk de groeitrends te veranderen en een toestand op te bouwen van een ecologisch en economisch evenwicht dat tot ver in de toekomst kan voortbestaan. Deze toestand van mondiaal evenwicht zou zo ontworpen kunnen worden dat de primaire materiele  behoeften van ieder mens op aarde bevredigd worden en ieder mens een gelijke kans heeft zijn individuele mogelijkheden te ontplooien.

3. Als alle volken besluiten te streven naar deze tweede uitkomst in plaats van de eerste, zal de kans op succes groter zijn naar mate zij eerder beginnen.

Dit rapport " Grenzen aan de groei " mag dan als een bom ingeslagen zijn, de wereld is ziende blind en horende doof onverminderd doorgegaan op de weg van het productiegeweld: de bovenstaande eerste conclusie. De kans om een mondiale ineenstorting van de menselijke beschaving te vermijden, is niet gegrepen. Op zijn Europese tournee in 2011-2012 zei Dennis Meadows , pessimistischer dan ooit :" Het is te laat voor een duurzame ontwikkeling, we moeten ons voorbereiden op onvoorstelbare grote crises en met de hoogste urgentie kleine elastische systemen bouwen ". Of zoals ik in mijn boek " Samen leven en overleven: een verhaal over economie , ecologie en macht" (1991) schreef: de mensheid zal het met de brandnetel wel overleven, maar de vraag is met hoeveel en onder welke omstandigheden .

Nu meer dan veertig jaar na het verschijnen van het rapport "Grenzen aan de groei" maken de auteurs van "Hoe alles ineen kan storten" in een zeer leesbare, goed wetenschappelijk onderbouwde analyse de balans op: hoe staat onze mondiale samenleving er nu voor.

Grenzen bereikt

De auteurs tonen met talrijke voorbeelden aan, dat we nooit weer de " normale" situatie van de voorafgaande decennia zullen beleven. De motor van onze thermo-industriële samenleving: de koppeling van energie en geld, stokt en staat op het punt van uitdoven. De grenzen zijn bereikt.

Het tijdperk van overvloed aan goedkope fossiele brandstoffen  komt aan zijn einde  gezien ook de peperdure run op energie van niet- conventionele fossiele brandstof ( bijvoorbeeld schaliegas) ten koste van het milieu. De zogeheten duurzame energie , die overigens ook energie kost, legt hier geen gewicht in de schaal.

Dit gegeven  betekent de onmogelijkheid weer de economische groei van weleer te hervinden  en brengt daarmee de doodsteek toe aan een economisch systeem, gebaseerd op schulden .....die nooit afgelost zullen worden.

Daarnaast heeft de materiële, exponentiële en lineaire  expansie van onze beschaving de complexe  natuurlijke systemen waarop zij berust, onherstelbaar  ontregeld. Daar zijn de grenzen al overschreden. De opwarming van het klimaat en alleen al de inéénstortingen van de biodiversiteit kondigen verstoringen in voedsel-, sociale-, handels- en gezondheidssystemen aan: massale verplaatsing van bevolkingen, gewapende conflicten, epidemieën  en honger. Het begin daarvan is al duidelijk  zichtbaar.

Tenslotte vereisen de steeds ingewikkelder systemen die zorgen voor voedsel, water en energie een steeds grotere energie-inbreng. Deze infrastructuren  zijn zodanig onderling afhankelijk van elkaar

en ook kwetsbaar door hun verouderde staat , dat kleine verstoringen de stabiliteit van het hele mondiale systeem in gevaar kunnen brengen door daardoor ontstane opeenvolgende onevenredige effecten.

Een paar cijfers die zicht geven op de absurditeit  van onze beschaving op een kleine planeet met beperkte mogelijkheden :

1. Een Bruto Nationaal Produkt ( bijvoorbeeld van China) met een jaarlijkse groei van7 procent betekent een economische activiteit die elke 10 jaar verdubbelt. Na 50 jaar is er zo sprake van een volume van 32 maal de Chinese economie van vandaag , dat wil zeggen een volume van bijna vier keer het volume van de huidige wereldeconomie......

2. Iemand die in de jaren ’30 geboren is heeft de wereldbevolking van 2 miljard tot 7 miljard zien groeien. Inde loop van de twintigste eeuw , is het verbruik van energie vertienvoudigd, zijn de gedolven industriële mineralen in totaal 27 maal vervoudigd en de bouwmaterialen 34 keer.

3. Een gemiddelde opwarming van het klimaat met 4 procent betekent een verhoging van de temperatuur tot 10 graden op de continenten. ( NB: de NASA meent dat we op weg zijn naar een  planetaire opwarming van het klimaat  met 6 procent).

4. Wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat 90 procent van  de biomassa van grote vissen sinds de industriële revolutie is verdwenen.

Hoogste tijd om ons voor te bereiden op een andere samenleving ter voorkoming van een pure catastrofe

De drie  genoemde factoren : het naderen van de grenzen van de groei, het overschrijden van die grenzen en een groeiende complexiteit zijn onomkeerbaar en kunnen in samenhang alleen maar naar een catastrofe

leiden. In het verleden beperkten de talrijke ineenstortingen van beschavingen zich tot een aantal regio’s.

De mondialisering van onze beschaving heeft ook mondiale systeemrisico’s met zich meegebracht, zodat voor de eerste keer in de menselijke geschiedenis een ineenstorting op zeer grote, bijna wereldschaal, voorspelbaar is. Die ineenstorting zal niet in één klap gebeuren, maar zal, afhankelijk van regio’s, culturen en het natuurlijk milieu, verschillende snelheden, uitingen en ontwikkelingen laten zien. Wanneer? Over 10, 20 of hooguit 50 jaar? De beide auteurs stellen dat de huidige generaties deze ineenstorting nog zullen meemaken. Daar ben ik ook van overtuigd.

In onze thermo-industriële samenlevingen kunnen nog maar weinig mensen overleven zonder supermarkt, creditkaart of tankstation. Wanneer in een beschaving het grootste deel van de bevolking geen directe lijn meer heeft met het systeem-Aarde ( aarde, water, hout, dieren, planten, etc.) dan wordt de bevolking volledig afhankelijk van een kunstmatige structuur die haar in stand houdt. Als die  steeds machtiger, maar ook steeds kwetsbaarder structuur ineenstort, hetgeen onherroepelijk gebeuren zal, dan kan het leven van zeer veel mensen niet worden gewaarborgd.

Beide auteurs stellen dan ook dat het dus de hoogste tijd is om ons voor te bereiden op een verantwoorde overgang naar een te verwachten andere samenleving van de toekomst. Deze overgang impliceert het accepteren van de ondergang van onze thermo-industriële samenleving en het bevorderen van nieuwe kleine systemen " low-tech"die nog niet een model of een systeem vormen. Deze per definitie tijdelijke overgang doet zo twee systemen samenleven : de ene stervend, de andere geboren wordend met een positieve visie op de toekomst, noodzakelijk als dat is voor de mobilisatie van mensen en hun creativiteit.

Wat betreft de ineenstorting van onze thermo-industriële samenleving betreft zijn beide auteurs doemdenkers, wat betreft de toekomst optimisten. Mischien niet in hun hart, maar wel naar buiten toe in hun boek terwille van - in wanhoop ? - het begrijpelijk generen van hoop en vertrouwen bij veel mensen in een andere maar leefbare toekomst.

En dat is ook het zwakke, niet geloofwaardige deel van het boek. Naar mijn overtuiging[1] zal de overgang bij de ineenstorting van de thermo-industriële samenleving naar een andere samenleving een pure catastrofe zijn. In ieder geval in  dichtbevolkte en (groot)stedelijke gebieden zal het overgrote deel van de bevolking omkomen door honger, onderling geweld en ziekten met alle verdere gevolgen van dien zoals het niet meer kunnen onderhouden van nucleaire centra.

Je mag met Dominique Bourg hopen - en ook niet meer dan dat - dat in die gewelddadige chaos er zich kleine vastberaden  ecologische lokale groepen  weten te handhaven die net als de kloosters in de vroege middeleeuwen bij de ineenstorting van het Romeinse rijk en de grote volksverhuizingen, een weg naar een nieuwe, dan ook meer egalitaire en naar het milieu toe respectvolle samenleving weten te wijzen.