Van cynisme naar nihilisme

Civis Mundi Digitaal #31

door Hans Feddema

Ruim twee decennia geleden wijdde de bekende filosoof Peter Sloterdijk een kritische studie aan cynisme als eigentijds fenomeen, nu ook actueel in verband met de nieuwe biografie van W.F. Hermans, de man van ‘Ik heb altijd gelijk’, die ooit de ‘ongekroonde koning van het cynisme’ heette, ook wel de ‘homo cynicus’ of ‘teleurgestelde idealist’ bij uitstek, met ander woorden, dat cynici vaak gemangelde idealisten zijn. Die perceptie zou wel die van Peter Sloterdijk kunnen zijn, van wie ik eerder stelde dat hij cynisme ziet als een ‘teveel aan kennis’, of wel als een ‘teneer geslagen visie’ en ‘gebrek aan vertrouwen’.

Cynisme begon overigens als school in het oude Griekenland. Heel anders dan nu was dat toen een levenswijze, een soort anti-moralisme en een zich bewust willen zijn van de eigen lichamelijkheid. Reden dat van Diogenes, de oudste cynicus wellicht,  het gerucht gaat dat hij uit protest tegen het loochenen van de sexuele drift door platonisten en stoïcijnen eens in het openbaar zou hebben gemasturbeerd. Is dit antieke cynisme anti-moralistisch/preuts anarchisme? Het postmoderne cynisme is in elk geval heel iets anders. Dit lijkt, nu de vroegere grote verhalen voorbij zijn, meer het ‘in niets geloven’ of alles zien als negatief dan wel als desillusie. Naast desillusie is apathie ook een kenmerk evenals zelfvervreemding en in plaats van levenslust en levenskunst een soort ‘tristesse de vivre’.

Ik begrijp het wel als de postmoderne mens teleurgesteld is over ‘het gebrekkige in al het goede’. Maar als je daar alle accent op legt en ‘blind bent voor het goede in al het gebrekkige’ kan het toch dat we een negatieve proces in gang zetten. Reden dat ik minder gelukkig ben met dat cynisme. Te meer omdat er zo ook het gevaar is, dat we zoals Sloterdijk stelt via desillusie en apathie ‘tot nihilisme kunnen vervallen’, waardoor de postmoderne cynicus zijn eigen grootste slachtoffer wordt.

Zelf probeer ik in deze tijd van de kwantumfysica, nu ik weet dat alles energie en ‘aantrekking’ is, maar ook vanuit het besef van het belang dat leven een leerproces is de energie van authentieke blijheid uit te stralen, althans me niet te veel over te geven aan zwartgalligheid. Bovendien zie ik als socioloog in de cultuuromslag of de ‘kanteling van bewustzijn’ (Jan Rotmans), die nu gaande is, juist ook een sterke onderstroom van positivisme.

* Dr Hans Feddema is antropoloog, publicist en initiatiefnemer Filosofisch Café Leiden