‘Abraham de geweldige’, een groot mens, maar kwetsbaar in z’n partijkiezen

Civis Mundi Digitaal #32

door Hans Feddema

Met belangstelling bekijk ik uitzendingen v.d. tv-serie van VU-historicus George Harinck ‘Om de oude wereldzee’. Een interessante serie – vooral de uitzending over de Soedan raakte me - , vooral door de hoofdpersoon daarin. Het gaat om het nareizen van een tocht van oud-premier Abraham Kuyper ruim honderd jaar geleden, nadat deze in 1905 een verkiezingsstrijd verloor. (Dit laatste waarschijnlijk mede door de weinig zachtzinnig wijze, waarop hij in 1903 een spoorwegstaking onderdrukte.) Kuyper was behalve politicus, journalist, - hoofdredacteur van De Standaard in het kader van zijn leiderschap van de ‘kleine luyden’ van toen - en vooral ook theoloog met heel wat studies op zijn naam. Een veelzijdig en invloedrijk man dus, met tevens vermaarde vrienden in het buitenland, o.a.de Britse oud-premier Gladstone en Duitse keizer Wilhelm II. Begrijpelijk, dat ook De IJzeren Eeuw op 12 juni op NPO2 een uitzending wijdt aan Kuyper als politicus en leider van een volksdeel.

Valkuil

Hij reisde op anonieme basis, maar zorgde er, zo horen we, wel voor dat hij op  z’n tocht overal ‘zijn ingangen had bij de autoriteiten’. Zo was hij tijdens de grote pogrom van 1905 in Odessa te gast bij stadsgouverneur Neidhart. Op zich is daar niets mis mee, maar wat opvalt is dat we hiermee tevens op een valkuil van Kuyper stuiten, die ik ook tegen kwam in mijn afstudeerscriptie over Abraham Kuyper en zijn houding jegens Wereldoorlog I. George Harinck typeert terecht, dat Kuyper hoewel de joodse slachtoffers kennend en voorheen ook wel voor hen opkomend, in 1905 ‘blind door sympathie’ niettemin ‘de zijde van de autoriteiten koos’, ook stellend, dat de westerse pers in haar berichtgeving ‘schromelijk overdreef’.

  Naast Kuypers mogelijk wat rechtlijnige op Paulus gebaseerde overheidsopvatting, lijkt het woord ‘sympathie’ of ‘verblind door sympathie’, zoals Harinck het zegt, de sleutel in deze. Dus dat Kuyper zich hierdoor  nogal eens liet leiden, een emotie, waardoor waarden als rechtvaardigheid en/of vrede (tijdelijk) secundair werden, naar het lijkt. Ik constateerde dat eveneens in mijn genoemde studie over hem, gepubliceerd in AR-Staatkunde, het orgaan van het toenmalige W.I. van de AR-partij.

 Neutraliteitsschending van België in 1914 door Duitsland goedpraten?

 Vorig jaar was het 100 jaar geleden, dat het Duitse keizerrijk de neutraliteit van België bloedig schond. Kuyper schreef hierover veel commentaren en ‘driestarren’ in De Standaard, die er op neer kwamen, zo signaleerde ik in mijn studie, dat hij het niet opnam voor België als slachtoffer, maar voor Duitsland, die z.i. om militaire redenen het recht had om via dat neutrale land Frankrijk aan te vallen. Hij beriep zich zelfs - weinig overtuigend en volgens mij ten onrechte - op Hugo de Groot en op het Oude Testament, waarin Jahwe het joodse volk ‘had opgeroepen’ met geweld een doortocht door het land van Moab te forceren, zonder zich daarbij militair in te houden. Thans komt eveneens vreemd over, dat Kuyper op zijn reis in 1905 ‘het grote gevaar zag in de mystieke islam’ volgens Harinck , terwijl we nu weten dat mystiek, zoals in casu het soefisme (en mensen als Roemi) of bij het jodendom de kabbala, juist een verbindende factor is tussen religies. Maar de belangrijke verklaringsfactor in dit alles is, dat vriendschap of liever  partijkiezen vanuit sympathie, ook bij Kuyper z’n oordelen over WO I, voor hem een valkuil lijkt. Hij was, niet alleen door zijn vriendschap met Gladstone, lang zeer pro-Engels geweest. Maar dat veranderde compleet - Kuyper was in veel dingen radicaal – toen Engeland de blanke Boeren van Nederlandse afkomst in Zuid Afrika hun republieken Transvaal en Oranje Vrijstaat met geweld afnam en Brits maakte. Daarna werd hij bij uitstek pro-Duits, zozeer dat hij zelfs nog tijdens WO I met zijn familie op vakantie ging in Duitsland en daarvoor van de keizer een speciale kleine trein kreeg. Mogelijk is later tijdens W.O.II de wat ‘duits-vriendelijke’ houding van diens zoon de invloedrijke theoloog dr. H.H. Kuyper terug te voeren op deze voorliefde van zijn vader voor Duitsland tijdens W.O.I.

Historicus Jan Bank, die de houding van de kerk in Nederland jegens de bezetter van 1940-45 onderzocht en constateerde dat die van de kerkelijke elite mild te noemen was, hield zich voor zover ik weet niet met W.O.I bezig. Ik weet ook niet in hoeverre een en ander heeft doorgewerkt naar de tijd van WOII. Ik constateerde in mijn onderzoek wel, dat in de jaren 1914-18 in Nederland de stemming in sommige dorpen toen vrij pro Duits was, zozeer dat muziek-corpsen soms actief werden als de Duitsers op het slagveld in Frankrijk een ‘overwinning’ hadden behaald. Het geeft aan, dat Abraham Kuyper in zijn sympathie niet alleen stond.

Anders was dat echter inzake zijn goedpraten van de Duitse bloedige neutraliteitsschending van het kleine België. Dat viel niet goed, zoals onder meer te merken is uit een gedrukte protestbrochure hiertegen van een predikant met de naam Koffieberg. Veel ‘kleine luyden’ van toen begrepen dat dit ‘goedpraten’ te ver ging. Kuyper was een groot man, maar het is tevens goed onder ogen te zien, dat het te sterk partijkiezen in een conflict of beter gezegd zich daarin te veel door ‘sympathie’ te laten leiden soms zijn valkuil was.

dr.Hans Feddema is historicus, oud-VU-docent antropologie, publicist en polemoloog.