Bijzonder geslaagde biografie over Stalin als succesvolle beroepsrevolutionair

Civis Mundi Digitaal #33

door Wim Couwenberg

Geschiedenis en problematiek van de Stalinbiografie.

Meer dan twee decennia is Stalin onderwerp van onderzoek geweest van deze biograaf. Dat was een zware en belastende persoonlijke taakstelling. De literatuur over Stalin en zijn tijd is overweldigend, en niet meer te overzien. Enerzijds is er historisch verantwoord onderzoek, anderzijds gemakzuchtig broddelwerk. Die groeiende hoeveelheid materiaal over Stalin is nog sterker toegenomen sinds begin jaren ’90, na de ineenstorting van de Sovjetunie, de sluizen over Stalin en zijn tijd open gingen, en een stortvloed aan nieuwe gegevens beschikbaar kwam, resulterend in een nieuwe en grote hoeveelheid serieus wetenschappelijke levensbeschrijvingen en ander onderzoek naar Stalin, zijn politieke stelsel en zijn tijd. In hedendaags Rusland gaat dat gepaard met pseudo-wetenschappelijke publicaties waarin de geschiedenis over Stalin en zijn tijd op subtiele wijze in diens voordeel herschreven wordt, en zodoende meegewerkt wordt aan een mythologische verheffing van Stalin en zijn leiderschap. De auteurs ervan kunnen daarbij dankbaar inspelen op westerse historici die betogen dat Stalin niet veel te maken had met de terreur onder zijn bewind, want dat die terreur spontaan is ontstaan. Een van de vooroordelen die in Russische intellectuele kringen ter verdediging van Stalin opgang maakt, is dat het stalinisme een moderniserende kracht was, die wel een hoge tol aan mensenlevens gekost heeft, maar die nu eenmaal onvermijdelijk was, een logische consequentie namelijk van noodzakelijke moderniseringsprocessen. Achter dat soort argumentatie gaat een diepgeworteld en typisch Russisch vooroordeel schuil dat het landsbelang altijd boven alles gaat. Volgens dit marxistisch gekleurd vooroordeel was Stalin de expressie van een objectieve historische noodzaak.

De biografie is een bijzonder historisch onderzoeksgebied. De auteur van dit boek is zich zeer wel bewust van de voornaamste valkuilen hierbij. Een complete biografie is het niet geworden. Hij heeft zich bewust beperkt tot een selecte aanpak van het beschikbare materiaal, temeer noodzakelijk omdat er de afgelopen 20 jaar zoveel nieuwe bronnen bij gekomen zijn, die nieuw licht werpen op Stalin en zijn tijd, en nopen tot herziening van vroegere inzichten. Om de omvang van de biografie voldoende beperkt te houden – 480 blz. – zijn uitputtende details zoveel mogelijk vermeden, al vond ik het boek soms toch te gedetailleerd. Noten zijn tot een minimum beperkt (83 blz). Interessant is de opbouw van het boek: enerzijds verhalen over de grote lijnen in zijn levensloop; anderzijds de nodige aandacht over Stalins persoonlijkheid, zijn bewind, met zijn laatste levensdagen als uitgangspunt.

Leven voor en na de revolutie

Mijn beeld van Stalin was voornamelijk ontleend aan wat westerse auteurs over hem en zijn bewind meestal in kritische zin geschreven hebben. Daarom heb ik met des te meer belangstelling deze biografie gelezen, met een ander beeld van Stalin als gevolg. De auteur is ook kritisch, maar doet veel meer recht aan Stalin als mens en privépersoon, en zijn liefdes- en gezinsleven. Daar wist ik tot dusverre onvoldoende van. Zijn levensloop valt in twee delen uiteen: enerzijds zijn moeizaam bestaan voor de zogenaamde Oktoberrevolutie van 1917, eerst als mislukte seminarist en daarna als strijdbaar beroepsrevolutionair. Het zwaartepunt van de biografie ligt natuurlijk op zijn carrière als beroepsrevolutionair na de revolutie, en het formidabele gevecht om de macht in het kader van het collectieve leiderschap, die volgt na het overlijden van Lenin. Dat keiharde en slim gevoerde gevecht is ten slotte bekroond met Stalins status als opperste machthebber. Het bijzondere van Stalin als revolutionaire politicus is de voortdurende wisselwerking tussen enerzijds zijn ideologische motivering: de overwinning van het socialisme, eerst in de Sovjetunie en daarna in steeds meer landen; en anderzijds de permanente strijd om steeds meer macht te vergaren die daarvoor moest worden ingezet.

Zoals eerder in Civis Mundi uiteengezet, wint het machtsmotief het praktisch altijd van het ideologische motief, i.c. het socialisme als radicalisering van het emancipatiemotief van de moderniteit, de totale bevrijding van de mens van alles wat zijn ontplooiing in de weg staat, met als paradoxaal resultaat het volstrekte tegendeel van wat ideologisch is beoogd. Om zijn groeiende machtspositie te bewaken, moest Stalin voortdurend op zijn hoede zijn, en ging hij zich van steeds meer terreur, het zaaien van angst, bedienen, om zijn positie veilig te stellen. Een interessant hoofdstuk wordt daarom gewijd aan zijn tactiek van het zaaien van angst en beven onder zijn vertrouwelingen, om ze zodoende steeds naar zijn politieke wil te doen schikken. Gezag over de diensten van staatsveiligheid en justitie diende daarbij als onmisbaar politiek instrument in zijn handen.

Keiharde werker in dienst van meer macht en continu waakzaam om die groeiende macht veilig te stellen

Als ideoloog was Stalin een prominente politieke intellectueel, die alles op ideologisch gebied zoveel mogelijk bijhield. Als politiek machthebber moest hij tegelijk ontzaglijk veel documenten en regeringsstukken lezen om het kollossale machtsapparaat van de Partij en de Staat onder controle te houden en te dirigeren in zijn richting. Om dat jaar in, jaar uit vol te houden, daarvoor moet Stalin keihard gewerkt hebben. Dat vraagt een ijzeren gestel. Maar in deze biografie wordt herhaaldelijk melding gemaakt van zijn zwakke gezondheid, en zijn chronische kwalen. Een apart hoofdstuk is daar zelfs aan gewijd, onder de titel Patient nummer een. Feit is wel dat Stalin met het klimmen van de jaren steeds meer op vakantie ging in Zuid-Rusland. Maar daar bleef hij alles wel zoveel mogelijk in de gaten houden.

De wreedheid van opereren waarmee hij zijn groeiende machtspositie ondersteunde, is een bekend feit, met als saillant voorbeeld het gemak waarmee hij zich tijdens de grote terreur van de jaren ’30 ontdoet van zijn oude bolsjewistische kameraden, waarmee hij de communistische alleenheerschappij in de Sovjetunie tot stand heeft gebracht. Zij worden allemaal genadeloos opgeofferd aan zijn machtshonger, en vervangen door jongere partijgenoten, die hun carrière helemaal aan Stalin te danken hebben, en daarom braaf in het door hem gewenste gareel blijven lopen. Wat er allemaal mis is gegaan onder zijn bewind, zoals meerdere hongersnoden, wist Stalin niettemin tot onderdeel van zijn schrikbewind te maken.

Herstel oude Russische Rijk dankzij het Molotov-Ribbentrop Pact in 1939

Illustratief voor de manier waarop hij zo nodig de ideologische pretenties van zijn bewind en van zijn land ondergeschikt maakte aan machtsmotieven was zijn plotselinge overstap van haat zaaien tegen de nazi’s naar vriendschappelijke betrekkingen, wat natuurlijk in de Sovjetunie en daarbuiten een sterk ideologisch desoriënterend effect had. Het sluiten van het zo bevreemdende Molotov-Ribbentrop Pact in 1939 achtte Stalin niettemin een ondergeschikt probleem, dat hij wel kon oplossen met het ultieme lapmiddel dat hiermee op langere termijn de belangen van het socialisme gediend zouden zijn. Op korte termijn resulteerde dat pact in ieder geval in een aanzienlijke uitbreiding van de Sovjet-invloedssfeer. Het Rode Leger bezette dankzij dat pact de westelijke delen van de Oekraïne, Wit-Rusland en de Baltische staten. Uit historisch oogpunt rechtvaardigde Stalin dat alles als het zo begeerde herstel van het oude Russische Rijk. Zijn expansiezucht stuitte uiteindelijk op Finland. Dat liep daar namelijk uit op een groot debacle.

Veel aandacht schenkt de biograaf aan het opereren van Stalin in de Tweede Wereldoorlog, en aan de wijze waarop hij, na een moeizame aanloop, uiteindelijk een beslissende rol speelde in de overwinning op Hitler-Duitsland, zij het wel met ongelofelijk veel offers aan mensen en materieel. De ster van Stalin steeg daarmee tot ongekende hoogte.

Van succesvol beroepsrevolutionair naar tragisch voorbeeld van jammerlijk mislukte socialistische utopie als eens zijn grote levensdoel

Op het eind van zijn leven was Stalin op de top van zijn macht. De eindeloze strijd om die macht veilig te stellen, ging niettemin onverminderd door tot hij begin maart 1953 plotsklaps getroffen werd door een dodelijke beroerte, gevolgd door een vreselijke doodsstrijd, waarbij hij afscheid van het leven nam na een vreselijke blik op alle aanwezigen gericht te hebben. Ontzet wellicht door het plotselinge verlies van al zijn macht, aan het vergaren waarvan heel zijn leven gewijd was. De zo lang door Stalin geringeloorde vertrouwelingen wisten daarop verrassend snel het oude en vergane collectieve leiderschap te herstellen. En dat heeft nog bijna 40 jaar lang de positie van de Sovjetunie als het centrum van de socialistische wereldrevolutie in stand weten te houden, totdat het ten slotte innerlijk sterk vermolmd in elkaar stortte, en een einde maakte aan de ongelofelijke verwachtingen die in de vorige eeuw aan het socialisme verbonden waren geraakt.

In de titel heb ik Stalin opgevoerd als succesvol beroepsrevolutionair. Dat is hij ongetwijfeld geweest. Maar in een breder historisch perspectief gezien is zijn politieke ambitie uitgelopen op een tragische mislukking van de socialistische utopie als zijn grote levensdoel: een utopie die in de vorige eeuw zoveel miljoenen mensen bezield heeft, en waaraan zoveel miljoenen mensenlevens geofferd zijn. Hierbij graag een compliment voor de vertaler, voor zijn uitstekende vertaling.