Wereldburgerschap en mensheidsbewustzijn in een mondiale samenleving
Civis Mundi Digitaal #37
door Piet Ransijn
Na het afronden van het artikel Wat houdt de samenleving bij elkaar? bezocht ik vrienden met buitenlandse pleegkinderen. “Het zijn echt onze kinderen,” kreeg ik te horen. Dit deed mij weer de verbondenheid beseffen van alle mensen en de mensheid als geheel. Van andere volken en culturen kunnen we veel leren. Behalve openheid, humaniteit en verdraagzaamheid zien we ook hoe het anders kan. Ook van allochtonenen kunnen we over en weer leren. Daarbij hoeven we de eigen identiteit niet in te leveren, maar een zekere zelfreflectie op eigen gedrag, zeden en gewoonten is meegenomen. Vrijheid van meningsuiting lijkt bijvoorbeeld niet te zijn bedoeld om moedwillig te kwetsen en te beledigen. Rekening houden met elkaar hoeft niet ten koste van elkaar te gaan. Dogmatisme, fundamentalisme, verbaal en fysiek geweld belemmeren uitwissening en staan haaks op menselijke waarden.
“Alle Menschen werden Brüder.” Het officieuze Europese volkslied uit de 9e symfonie van Beethoven werd geïnspireerd door de idealen van de Franse Revolutie: vrijheid, gelijkheid en broederschap. Wat is ervan terecht gekomen? We zijn er nog steeds mee bezig. Ongelijkheid en concentratie van rijkdom nemen toe. Dit gaat gepaard met toenemende maatschappelijke tegenstellingen, waardoor saamhorigheid en samen werking minder worden. Broederschap en begrip ten aanzien van vluchtelingen en andere religies en culturen laten te wensen over, terwijl de mondialisering en Europese integratie voorgaat. Of wordt het desintegratie met Brexit en Grexit en opkomende extreem rechtse partijen? Eigenbelang eerst en eigen volk eerst, zijn vaak principes die zwaarder wegen dan vrijheid, gelijkheid en broederschap die ook voor anderen gelden.
De primaire verantwoordelijkheid en soeverreiniteit ten aanzien van de eigen natie-staat en eigen gezinnen en groeperingen sluit betrokkenheid bij andere landen en volken niet uit in een mondiale samenleving, waarin het wel een wee van een land repercussies heeft voor andere landen gezien de migratiegolven en vluchtelingestromen. De beurs in China, een ramp Japan, oorlogen in het Midden Oosten en de Oekraïne, enzovoort hebben wereldwijde repercussies waarvan we ons niet meer kunnen isoleren. De wereld wordt steeds meer een interdependent geheel (1).
Is er een gemeenschappelijk belang en is er een win-win situatie mogelijk, die de belangen van iedereen behartigt? Is daarvoor een ruimer collectief bewustzijn nodig dan van de eigen groep en het eigen volk? Is voor een mondiale samenleving een mondiaal bewustzijn nodig, een collectief bewustzijn dat de hele mensheid omvat? De religie van de mensheid bij Saint-Simon en Comte is wat dit betreft niet of nauwelijks serieus genomen.
Hun idee van wetenschappelijke studie van de samenleving, de sociologie is wel serieus genomen. Wetenschap heeft echter zijn beperkingen. In dienst van industriële deelbelangen is het de vraag in hoeverre wetenschappers het algemeen belang dienen. De medische wetenschap dient bijvoorbeeld de belangen van de farmaceutische industrie evenzeer of meer dan de volksgezondheid, die in toenemende mate bepaald lijkt te worden door de medische industrie. Zie mijn besprekingen van de boeken van Dehue en Götzsche in Civis Mundi nr 29 en 35.
De moraal in de industrie en ook in de daarmee verbonden wetenschap laat te wensen over en lijkt geld, winst en eigenbelang als bepalende waarden te hebben. Soms klinkt de roep om andere waarden of een herwaardering van waarden, in termen van Nietzsche.
‘Zonder moraal gaat het niet’
Dit schreef bestsellerschrijver Luyendijk in Trouw 02/02/2016(1). Dit klassieke inzicht vinden we al bij Confucius, Griekse en christelijke denkers en bij sociologen. ‘Zuerst das Fressen, dan die Moral,’ is een bekende uitspraak van de socialistische schrijver Bertold Brecht. Maar zonder moraal, zonder waarden en normen bij de verdeling van schaarse goederen, krijgen velen niet of heel weinig te eten. En het socialisme heeft ook een moraal, waarbij het gelijkheidsideaal prevaleert. Vaak op onrealistische wijze. Daardoor neemt gelijkheid niet toe maar veeleer het tegendeel zoals bij het communisme, dat op lange termijn niet levensvatbaar bleek in de vorm van staatskapitalisme.
In de crisistijd na de Franse Revolutie en de Napoleontische oorlogen probeerden de grondleggers van de sociologie Saint-Simon en Comte en anderen, inzicht te krijgen in de dynamiek van sociale structuren met bedoeling deze dan beter te kunnen sturen. Dat blijkt niet gemakkelijk te gaan. Inzicht alleen is niet genoeg. Men dient er ook naar te leven en te handelen. Daarbij zijn waarden, normen en doelen bepalend die niet worden bepaald door de wetenschap. Waardoor dan wel?
Vroeger was religie meer richtinggevend, inclusief het eigen groepsbelang en het principe van eigen kerk of eigen zuil eerst. In de geseculariseerde samenleving is er weinig over van de invloed van de georganiseerde religie, hoewel Paus Franciscus veel gehoor vindt en volgens Fortune tot de honderd meest invloedrijke personen behoort. Wat is er voor religie in de plaats gekomen?
Wetenschap kan religie hooguit in cognitief opzicht vervangen. Niet in moreel, spiritueel en gevoelsmatig opzicht. Zonder de sturende invloed van de normen en waarden van het Über-ich zou volgens Freud het driftleven en het lustprincipe vrij spel krijgen. Onze samenleving lijkt inderdaad erg gericht op lustbevrediging en massavermaak en wordt als hedonistisch gekenschetst door Marius de Geus in De filosofie van de eenvoud (zie nr 32). Ook bij sociologen als Durkheim en Sorokin vinden we dergelijke inzichten (zie nr 31).
Dit betekent geen pleidooi voor conservatisme in de zin van herstel van de oude religie, maar wel in de zin van herstel van richtinggevende gezamenlijke geestelijke waarden en methoden om deze te realiseren in een zo breed mogelijk sociaal verband. Dat wil zeggen in mondiaal verband. “Al wordt ‘de gehele mensheid’ als thema door velen nog geschuwd”(2).
In plaats van wereldreligies als de Islam te verketteren in hun fundamentalistische, isolerende en destructieve tendensen, kunnen we ook kijken naar universele waarden en beginselen bij de wereldreligies, die nog steeds maatgevend en inspirerend kunnen zijn in een wereld die wordt bedreigd door destructief winstbejag en desintegrerend eigenbelang.
Individualisering en mondialisering
Sociologen hebben hierover zinnige en behartigenswaardige inzichten gegeven. Norbert Elias schrijft bijvoorbeeld in Die Gesellschaft der Individuen over ogenschijnlijk tegenstrijdige processen van individualisering en mondialisering. De sociale identiteit van mensen zou veranderen in die van wereldburgers. Bij sommigen lijkt dat zo. Misschien ook bij lezers van Civis Mundi, een tijdschrift voor wereldburgers. Maar de identificatie met groepen blijft sterk. Velen denken nog in termen van eigen volk eerst. Dit lijkt geen inclusief denken zoals indertijd de theoloog Boerwinkel bepleitte in een gelijknamig populair boekje. Voor dergelijk denken is een meer geïntegreerd bewustzijn nodig. Denken heeft te maken met bewustzijn. Eenzijdige aandacht voor de buitenkant van de industrie en de samenleving, die in grote mate bepaald wordt door de ‘happy few’ van invloedrijke rijken, leidt de aandacht af van de binnenkant en de moraal zonder welke wij het niet redden volgens Luyendijk c.s.
Elias merkt ook op de invloed van ons als individuen op het mondiale geheel uiterst gering en onvoorspelbaar lijkt. Toch bepalen alle mensen samen wat het resultaat is van hun handelen, waarbij sommigen meer invloed hebben dan anderen. De historicus en ecoloog Turchin laat zien hoe asabiya of collectieve actie van volken veelal bepalend is geweest in de geschiedenis op grond van overtuigende en onderbouwde case studies. Collectief bewustzijn is hierbij medebepalend.
In de huidige en komende periode gaat het om een mondiaal bewustzijn, om collectieve actie als wereldburgers. ‘Eén voor allen en allen voor één’, luidde het motto van de drie musketiers. Maar nu niet met zijn drieën maar met zijn allen. Want wij leven allen samen op deze planeet, die een geheel is dat meer is dan de som der delen. Ons gemeenschappelijk belang is meer dan de som van individuele belangen. Het belang dat wij gemeenschappelijk hebben dient ook ons eigenbelang, zeker op de langere termijn. Voor het overwinnen van de ‘paradox van collectieve actie’ van Mancur Olson, dat wil zeggen het inzien dat het schaden van de belangen van anderen op langere termijn ook ten koste gaat van het eigenbelang, is een ruimer inzicht en bewustzijn nodig en daarmee gepaard gaande waarden en motivaties, die nu vaak in toenemende mate gericht zijn op kortzichtige winst en eigenbelang (4).
- Zie Wilterdink, Samenlevingen, hfst 1.
- Zie ook J Luyendijk, Dit kan niet waar zijn. Onder Bankiers.
- M J de Jong, Grootmeesters van de sociologie, p 209 e v, over Norbert Elias. ‘Individualisering en mondialisering: naar een wereldsamenleving van individuen?’
- Zie Wilterdink, Samenlevingen, p 89; Olson, The Logic of Collective Action, P Turchin, War, Peace and War: The Rise and Fall of Empires, vooral het hfst over collectieve actie: The Myth of Self-Interest and The Science of Cooperation.
Bijlagen: anekdoten
Jarenlang woonde ik in een klein dorp probleemloos tegenover een asielzoekerscentrum, onze overburen. Onze kinderen speelden met hun kinderen. Eén van hen vroeg ik om gastlezingen te geven op colleges over allochtonen om studenten een meer reëel beeld te geven van de vluchtelingenproblematiek. Nu woon ik bij een oud klooster vol Polen. Eén van hen bracht ooit mijn autosleutels terug, die ik was kwijtgeraakt.
Ooit kwam ik zonder benzine te staan in de Weesperstraattunnel in Amsterdam. Talloze landgenoten lieten mij staan. Tot er een Surinamer stopte. Swingende muziek vulde de tunnel. Hij pakte een sleepkabel en sleepte me naar een pomp. De dochter van een collega had andere ervaringen. Zij werd in een park achterna gezeten door een donkere man. Ze moeten natuurlijk wel van onze vrouwen en dochters afblijven.
Onze dochter en zoon speelden ooit in het asielzoekerscentrum. Vele jaren later nodigde een voormalig asielszoekersvriendje ons uit toen hij ging trouwen. Hij had een baan en een geíntegreerd bestaan. Andere allochtone buren zijn naar Zweden gegaan, teruggegaan of teruggestuurd.
Hierbij de toepasselijke tekst van mijn favoriete Nederlandse lied van de Vlaamse zangeres Dana Winner:
Geef de kinderen de wereld
Er is een plaats,
voor wie kind is gebleven
wie in zijn hart,
nog gelooft in een sprookjesverhaal
dat waarheid wordt
misschien doen we dat allemaal.
Geef de kinderen een wereld
waar het goed is om te blijven
waar ze kunnen samen wonen
rond de bomen die er staan
geef de kinderen een wereld
die ons allen zal bevrijden
en die ons ook doet geloven
laat die droom nu nooit meer gaan
Er is nog hoop,
op wat zon, minder regen
een hart is groot,
ieder kind draagt een wereld in zich
daar leef ik voor,
geef het licht, geef dit streven door
Caspar Friedrich David, Blick auf den Schmiedebergerkamm, ca 1837
Een wereld van verschil 2016 05 14
Tussen stad en platteland
is nog een wereld van verschil
Want op het land daar is het stil
Er is nog een gemeenschapsband
en er is ook vaak gezond verstand
Het leven heeft er nog een diepe zin
Men gelooft er vaak nog ergens in
Het leven is nog niet van zin beroofd
zoals wanneer men niets meer gelooft
De vogels zingen er nog hun verhalen
in voor ons onbekende mooie talen
die alleen een teder hart verstaat
wanneer het meevibreren gaat
De symfonie van de natuur
klinkt bij vogels nog heel puur
in rijk geschakeerde vibraties
met eindeloos veel variaties
De wereld is één
zingen zij door alles heen
Ook de mensheid is één
Ook als die eenheid vaak verdween
Als eenheid eeuwenlang verdwenen lijkt
in oneinigheid gepaard met haat en strijd
is er eenheid waar je ook maar kijkt
vanuit het licht der eeuwigheid
Rubens, Landschap bij maneschijn