Een wereldburger op zoek naar een wereldcultuur

Civis Mundi Digitaal #47

door Piet Ransijn

Opgedragen aan mijn jarige zus, een sociaal betrokken wereldreiziger

 

De enige boeken die we vroeger in huis hadden waren een kerkboek en een atlas. Boeren hadden gewoonlijk geen boeken. Later veranderde dat, toen mijn ouders, die graag lazen, lid werden van een boekenclub en er bibliotheken werden geopend. Toen werden er stapels boeken mee naar huis genomen voor de kinderen die konden lezen. Er was nog geen TV, dus lazen we ’s avonds.

De atlas fascineerde mij met al die vreemde landen en volken. Vooral de wereldkaart. Als kind voelde ik mij al een wereldburger in de dop, maar ook oer-Hollands en een Europeaan. Dat kan goed samengaan in een meervoudige identiteit, leerde ik toen ik sociologie studeerde.

Toen ik 9 jaar was, kreeg ik als Sinterklaaskado een nieuwe atlas. Deze had een bijlage met plaatjes van allerlei volken en rassen, zoals Aino’s in Japan en Aboriginals of Austaalnegers, zoals ze toen nog werden genoemd, Wedda’s en Dravida’s in India en Sri Lanka, Toengoezen en Jakoeten in Siberië, Melanesiërs en Polynesiërs, enzovoort. Mijn belangstelling voor andere volken betekent niet dat ik voor massale (im)migratie ben. Het tragische lot van sommige volken laat mij echter niet onberoerd. Migratie verplaatst vaak problemen tijdelijk of landurig.

 

De vraag rees of al deze volken en rassen met elkaar verwant waren en gemeenschappelijke voorouders hadden, zodat de mensheid eigenlijk één grote familie zou zijn. Toen ik een jaar of 13 was en hevig geïnteresseerd raakte in evolutieleer en daarover allerlei boekjes las, leerde ik dat we inderdaad gemeenschappelijk voorouders hebben. De hypothetische stammoeder wordt Lucy genoemd door Donald Johanson. Lucy:The Beginnings of Humankindop basis van spectaculaire fossiele resten.

Behalve een gemeenschappelijk oorsprong zou de mensheid ook een gemeenschappeijke toekomst hebben. In overeenstemming met christelijke en oosterse wereldreligies zag bijvoorbeeld paleontoloog Teilhard de Chardin onze bestemming in een collectieve bewustzijnstransformatie, die naar het punt Omega zou leiden in een meer geïntegreerd wereldwijd bewustzijn.

 

Reconstructie van Lucy

 

Hoe Koning Karel de Saksen overwon

Het eerste boek dat ik las heette Hoe Koning Karel de Saksen overwon. Mijn vader kreeg het toen hij 10 jaar werd. Ik kreeg het van mijn Oma. Onlangs heb ik het nogeens bekeken. Het komt uit de jaren ’20 en staat bol van de vooroordelen tegenover de heidense Saksen en de Moren of Saracenen. Zij worden afgeschilderd als goddeloze heidenen die bekeerd moeten worden. Aangevoerd door de legendarische leider Widukind, leverden de Saksen strijd met Karel de Grote. Karel overwon ze uiteindelijk met moeite. Hij liet hun leidende edelen afslachten en dwong het volk te vuur en te zwaard zich te bekeren. De Saksen waren geen lievertjes. In bekeerde gebieden werden kerken door hen afgebrand. Wat Karel de Grote toen deed, lijkt op wat IS nu doet. Europa is toen voor een groot deel met geweld verenigd. Het Karolingische rijk vormt het hartland van de huidige EU, aldus historicus Peter Turchin in War, Peace and War: The Rise and Fall of Empires

Het boek over Karel de Grote zag de christelijke cultuur en religie als beter of juister. Dat werd mij ook al jong bijgebracht, met name wat betreft het Rooms-Katholieke geloof. Later gold dat bij velen voor de westerse cultuur en de moderne westerse waarden. Couwenberg gaat er uitvoerig op in in zijn publicaties over de moderniteit en het liberale beschavingstype.

 

 

Karel de Grote en Widukind beeld uit het Wittekindmuseum in Enger

 

Moderne westerse culturele waarden

De moderne westerse cultuur kenmerkt zich door een industrieel productiesysteem en universele waarden. Vrijheid, gelijkheid en broederschap of solidariteit vormen daarvan kernwaarden. Verdraagzaamheid, humaniteit en mensenrechten horen daar ook bij. In principe zouden deze waarden gelden voor alle mensen en hebben mensen universele rechten. In de praktijk geldt dit vooral in het Westen. Voornamelijk voor de meer vermogenden. Andere culturen geven vaak aan andere waarden prioriteit en vormen een andere waardengemeenschap.

Moderne westerse waarden hebben zich aanvankelijk vooral door handel verspreid, aldus Michael Pye in Aan de rand van de wereld: Hoe de Noordzee ons vormde. Zoals ten tijde van Keizer Karel ging dat ook later in de koloniale geschiedenis met onderdrukking en geweld gepaard. Daardoor werden hele volkeren, zoals de Indianen, uitgemoord. Om maar niet te spreken van de bisons, de wolven en talloze andere soorten.

Ook wat betreft vernietiging van de natuur is de westerse industriële cultuur invloedrijk gebleken. Anderzijds is het vermeldingswaardig dat de moderne westerse natuurbeleving de grondslag vormde van het meer holistische ecologische denken met name sinds de Romantiek met Rousseau, Novalis, door wie de natuur als een soort summum bonum of hoogste goed geschilderd werd. Zie Marius de Geus, Filosofie van de eenvoud, besproken in Civis Mundi en mijn artikelen over Novalis.

Typerend voor het Westen, vooral in de Romantiek, was ook de belangstelling voor andere volken en culturen en de drang om grenzen te overschrijden en te reiken naar het grenzeloze. De Romantiek was meer een Noord-Europese, Duitse, Engelse en Franse beweging dan het Klassicisme dan aansloot bij de Zuid-Europese klassieke culturen.

 

Van de natuurvolken spraken de Indianen(boeken) het meest tot mijn verbeelding

 

Universaliteit, humaniteit en ’wereldopenheid’

We hoeven ons geen schuldcomplex aan te praten, maar dienen wel feiten onder ogen te zien. Ook als deze minder rooskleurig zijn. Angstwekkende vooroordelen en ongefundeerde generalisaties in de media, die ook Civis Mundi niet ongemoeid laten, staan haaks op eerdergenoemde westerse waarden. Deze waarden kenmerken zich door universaliteit, humaniteit en ’wereldopenheid’, met een term van Arnold Gehlen in Anthroplogische Forschung: Zur Selbstbegegnung und Selbstentdeckung des Menschen. Niet door een geborneerd chauvinisme, waarvan ik mij nadrukkelijk wil distantiëren als beneden het niveau van Civis Mundi zoals ik dat graag zou zien.

Openheid, het verleggen van grenzen, onderzoeksdrang en ontdekkingsreizen liggen ten grondslag aan de moderne westerse beschaving, aldus Michael Pye. Dat begon al bij onze voorvaderen de Friezen (handelaren), de Vikingen, de Angelen en de Saksen, die naar Engeland emigreerden: volkeren uit Noordwest Europa. Zie ook Basisculturen van de Europese mens door Lambrechts c.s.

 

Integriteit en continuïteit van culturen

Ongeacht de superioriteit of inferioriteit van volken en culturen hebben volken specifieke overlappende kenmerken. Zij hebben in variërende mate kenmerken gemeen en verdschillend. In mijn jeugdige fascinatie voor vreemde volken en evolutieleer zocht ik naar gemeenschappelijke verbindende kenmerken in de culturele verscheidenheid.

Zgn. primitieve volken, boeiden mij, die ik liever natuurvolken noemde. Ook de Oosterse beschavingen van India, China en de Indianen wekten mijn interesse. De vraag rees hoe de Oosterse beschavingen millenia lang hun continuïteit konden bewaren in gebieden groter dan Europa. Dit ondanks bloedige veroveringen van de Mongolen en interne fricties, terwijl Europa nogsteeds geen eenheid is, ondanks dat het niet door de Mongolen werd veroverd. Europa vormde slechts betrekkelijk korte tijden een eenheid, die al of niet te vuur en te zwaard werd afgedwongen.

Een antwoord op de vraag naar de culturele integriteit of eenheid in verscheidenheid, continuïteit en universaliteit vond ik al gauw in De geschiedenis van de filosofie van H J Störig in de oosterse filosofie. Meer dan in de westerse filosofie, die zich evenals de Europese naties kenmerkt door een mozaïek van culturen en bonte mengeling van filosofieën, vooral sinds de 20e eeuw. Bernard Delfgauw onderscheidt een stuk of 20 richtingen in zijn De wijsbegeerte van de 20e eeuw.

 

Het belang van levensbeschouwing, filosofie en religie

Chinese en Indiase filosofieën en levensbeschouwingen, Confucianisme, Taoïsme en de Vedanta, de belangrijkste filosofie van het zgn. Hindoeïsme, dat in India Sanatana Dharma heet, de eeuwige orde, vormen een geestelijke basis van de betreffende beschavingen, die in India niet altijd samenging met een politieke eenheid.

Toen India onafhankelijk werd van het Britse Rijk, verenigden zich maar liefst 600 koninkrijken en rijkjes in een politieke federatie van staten. Enigszins vergelijkbaar met Duitsland en de VS, maar met een veel grotere omvang en verscheidenheid. Hoe is dit mogelijk in een corrupt ’ontwikkelingsland’? Bovendien wonen er meer dan 100 miljoen moslims met een andere cultuur en talloze tribale culturen. Het is grondleggers van het moderne India, Gandhi en Nehru, niet gelukt de eenheid te bewaren met het overwegend islamitische Pakistan, de toenmalige Punjab, zoals de Gandhi film van Attenborough overtuigend laat zien.

Toen mijn visie zich vormde, leek levensbeschouwing, filosofie en religie mij zeker zo belangrijk voor maatschappelijke integratie en culturele integriteit als politiek en economie, die volgens Marx bepalend zouden zijn. Mijn visie werd verder uitgediept en bevestigt door de bestudering van grote sociologen, zoals Max Weber, Emile Durkheim, Pitirim Sorokin, Charles Wright Mills en vele anderen. Vooral de godsdienstsociologische werken van Weber, het begrip collectief bewustzijn bij Emile Durkheim, de Social and Cultural Dynamics van Sorokin en werken over het sociale karakter zoals Character and Social Structure van Mills. Zie hierover mijn beknopte inleiding in de sociologie: ’Wat houdt de samenleving bij elkaar’ in een eerder nummer.

 

De waarde van culturen

Wat betreft de waarde van culturen, met een term van Ton Lemaire in zijn gelijknamige boek, ben ik niet geneigd de grote wereldrijken als beter of ’superieur’ te beschouwen, zoals het rijk van Alexander Grote, de Romeinen, de Islam en de Mongolen of het koloniale rijke van de Europeanen, vooral de Britten en de Fransen en de Spanjaarden. Deze wereldrijken waren meestal van betrekkelijk korte duur vergeleken bij genoemde Oosterse beschavingen. Het waren veeleer rijken dan beschavingen.

Een cultuur die een grotere verscheidenheid en een groter aantal en verscheidenheid van mensen en groeperingen kan integreren in een betrekkelijk vredelievend of gepacificeerd geheel, lijkt mij superieur ten opzichte van een stel oorlogvoerende naties of stammen, zoals in Europa tot voor kort en in Afrika tot nu toe. Ook in India en China is veel strijd geleverd, maar daar hebben zich toch naties met een min of meer gemeenschappeijke overkoepelende cultuur ontwikkeld met talloze lokale varianten.

 

Universele geestelijke waarden: de Gouden Regel

Met diverse sociologen denk ik, dat een geïntegreerde cultuur ook een innerlijke geestelijke eenheid in verscheidenheid vormt met een min of meer gedeeld collectief bewustzijn, dat zich kenmerkt door gemeenschappelijk waarden, normen en opvattingen. Jan de Boer heeft in een artikeltje over China al laten zien dat universele waarden, die wij als christelijk en typisch westers beschouwen, zoals de Gouden Regel: ’wat gij niet wil dat u geschiedt doe dat ook een ander niet’, al eerder bij Confucius in in andere vorm ook elders te vinden waren, zoals ook Störig laat zien. Dergelijke universele principes gelden voor diverse wereldreligies, aldus Karen Armstrong in boeken als Een geschiedenis van God en De kwestie God, ook in de islam, zij het vaak overwoekerd door dogmatische en fundamentalistische opvattingen, die eveneens te vinden zijn in alle religies en culturen.

 

Zo zag mijn Oudoom Ome Jan van de Missie alias Broeder Gerardus eruit in wit habijt

 

Missionering en zendingsdrang

Van Afrika heb ik eerder kennis genomen dan van India en China. Een oudoom en oudtante, broer en zus van mijn oma, werkten daar ’in de missie’ als missionaris en missiezuster. Ik vroeg mij af wat ze daar deden. Mijn oudoom bouwde scholen en kerken. Hij bekeerde de mensen niet, maar werkte met hen in de bouw en leerde hen bouwen. Van mijn Oma kreeg ik prachtige zeldzame postzegels uit Oeganda, Tanganjika, Zuid Afrika en Belgisch Congo. Die landen waren toen nog koloniën, zag ik in de atlas.

Toen ik geïnteresseerd raakte in ’de natuurvolken’ en daar boeken over las, ook over hun religie, vond ik het niet nodig dat ze bekeerd werden tot het christendom, net als vroeger de Saksen en de Friezen, ook al ging dat op meer vredige wijze dan toen. Later leek me dat dit lijkt op een vorm van cultuurvernietiging. Zo is er hier weinig over van de oorspronkelijke Germaanse en Keltische culturen die behoren tot de Basisculturen van de Europese mens.

Missionering en bekering lijkt enigszins op de ’volksverheffing’ van het ’burgerlijk beschavingsoffensief’ waarbij in de 19e eeuw de waarden van de middenklasse werden overgedragen aan het proletariaat, dat de burgers bedreigde. Volgens socioloog De Swaan is één van de oorzaken van de oderne verzorgingsstaat, waarbij de moderniteit zich uitbreidt en moderne waarden zich verspreiden onder alle lagen van de bevolking, het gegeven dat mensen last hadden van de ellende van anderen, zie Wilterdink, Samenlevingen, 10 Verzorgingsinstellingen.

 

Culturele identiteit

De titel Basisculturen van de Europese mens geeft aan dat Europa niet één cultuur als basis heeft, maar een aantal verwante culturen. Naast die van de Kelten en de Germanen, ook de Griekse en Romeinse culturen en de Joods-christelijke cultuur als uitheemse Semitische cultuur. Oorspronkelijk net zo uitheems als de islam, die meer verwant is met ons Joods-christelijke cultuur dan deze verwant is met de Europese culturen.

De centrale westerse waarden hebben een gemengd Indo-europees en christelijk karakter. Toch wordt vaak gedaan alsof de culturele identiteit een vast en monolitische gegeven is dat bedreigd wordt door andere culturen. Uit de geschiedenis blijkt dat de culturele identiteit wordt gevormd door diverse invloeden. In een klein land als Nederland is deze al behoorlijk gevarieerd. Dat is mijn ervaring als Noord-Hollandse boerenzoon, die in heel Nederland en andere landen heeft gewerkt en in diverse regio’s heeft gewoond. Behalve in de Randstad ook in Brabant, Gelderland, Overijssel, Flevoland, Noorwegen, meer dan een jaar in Zwitserland en een jaar in India.

Hiermee wil ik niet naar een pleidooi voor ongelimiteerde immigratie, maar naar meer openheid voor andere culturen en een verkenning van de mogelijkheid van een meer omvattende cultuur die landen en volken kan integreren met behoud van hun eigen cultuur. Meer omvattende integrale culturele waarden bij gastlanden en immigranten lijken mij een voorwaarde voor meer harmonische relaties van culturen. Als volkeren en culturen elkaar niet verdragen, zichzelf superieur achten of hun waarden strijdig zijn, liggen cultuurconflicten op de loer, die immigratie nog meer problematisch maken dan deze al is.

 

Is (im)migratie tegen te houden?

 

’Ga en onderwijs alle volkeren’

In het christendom wordt de superioriteit en de missionering en zendingsdrang gelegitimeerd door de woorden van Jezus aan zijn apostelen: ’ga en onderwijs alle volkeren’. De vraag rijst: wat wilde Jezus dat werd onderwezen aan alle volkeren? Zijn houding ten opzichte van de Romeinen en het verhaal van de Romeinse honderdman getuigt niet van een grote bekeringsdrang. Verder is bekering in het Jodendom niet mogelijk en Jezus was Joods. Het Christendom is van latere datum en is door Paulus vorm gegeven, die de leer van Jezus uitbreidde tot andere volken. Missionering betekende niet de bekering tot een Joodse of christelijke religie. Die was er toen nog niet. Christelijk dogma’s waren er toen ook nog niet. Wel het voorbeeld en de leer van Jezus.

 

Onderwijzen van universele waarden en methoden tot bewustwording

Naar mijn interpretatie van de Blijde Boodschap van het Evangelie van Jezus of mijn wishful thinking, bedoelde Jezus wellicht het onderwijzen van universele waarden die ook met andere culturen geïntegreerd kunnen worden zoals de Gouden Regel bij Confucius. Het idee van gelijkwaardigheid, broederschap en solidariteit of collectief bewustzijn kan worden uitgebreid naar andere culturen. Daardoor kunnen deze van een meer geborneerd etnocentrisme evolueren naar een meer omvattende en integrerende visie, die de hand kan reiken naar andere volken en ook uitnodigt tot meer universele waarden met behoud van lokale etnische waarden.

Universele en etnische elementen kunnen goed samengaan, leert bijvoorbeeld Swami Ranganathanada van de Ramakrishna Mission in zijn verzameld werk Eternal Values for a Changing Society evenals andere Indiase en westerse leraren. Zij leren geen dogma’s of geloofswaarheden, maar reiken methoden en technieken tot bewustwording aan, die in principe en in de praktijk verenigbaar zijn met uiteenlopende culturen. Zoals de westerse technologie en wetenschap wordt geadopteerd door uiteenlopende volken.

Het gaat hierbij voornamelijk om meditatieve methoden, die ook in het christendom en bij de Grieken en diverse vormen werden beoefend en dus een universeel karakter lijken te hebben. Toon van Eijk en Hans Komen hebben in eerdere nummers gewezen op het belang van (methoden tot) bewustwording, die mogelijk tot een hoger niveau van beschaving kunnen leiden, dat zich kenmerkt door een dieper inzicht in wat mensen verenigt en daardoor ook meer mensen kan verenigen.

 

Transcendentie als onderliggend veld dat vibreert in golven van gedachten en gevoelens

 

‘Het transcendente valt niet toe te eigenen. Het is een mogelijkheid, iets wat altijd daar ligt, buiten het verstand ligt. We krijgen er soms iets van mee, als onze ziel geraakt wordt. Maar de bron daarvan ontgaat ons, net zoals we de zon ook niet in een doosje kunnen stoppen. Daarom is het ook niet verbazend dat ieder totalitair systeem als kern heeft om het transcendente op te heffen. Het communisme en fascisme waren ten diepst materialistisch. Zij beseften dat als je de mens zijn vrijheid wilt ontnemen, je het transcendente moet laten verdwijnen.’ Peter van Duyvenvoorde: ’In de transcendentie ontstaat de vrije mens’

 

Transcendentie

Deze methoden komen erop neer het bewustzijn te openen voor de transcendente en/of kosmische dimensie van het bewustzijn, die als een onderliggende veld aanwezig is onder alle gedachten, gevoelens, gewaarwordingen en andere bewustzijnsinhouden. Deze transcendente dimensie van transcendent bewustzijn is ook de basis van universele geestelijk waarden, die door verlichte wijzen zijn onderwezen. Zie hierover mijn artikel over Maharishi Mahesh Yogi.

Zijn opvolger, de neurowetenschapper Tony Nader, verklaarde in een lezing na de aanslagen in zijn woonplaats Parijs en Brexit, dat een meer omvattende culturele identiteit gebaseerd kan zijn op een meer omvattend bewustzijn, dat een ruimer gebied dan de lokale of nationale gemeenschap omvat en wereldomvattend kan zijn afhankelijk van de mate van transcendentie en integratie.

Tot dusver is transcendentie vooral in religieuze termen toegelicht. Dat geldt ook bij eerdergenoemde (cultuur- en godsdienst)sociologen en andere godsdienstwetenschappers. Benedict Broere laat in zijn artikel over kosmisering in nr 46 zien, dat deze integrale kosmische dimensie ook door de moderne natuurwetenschap wordt benaderd. Dat staat ook in mijn artiklen over bewustzijn en kwantumfysica in nr 26 en 27.

Wat betreft een toekomstige wereldcultuur, zie ik meer perspectief in een combinatie en integratie van oosterse, westerse en andere culturen dan in een soort export van de westerse vorm van moderniteit, die een gebrek aan transcendentie en andere ernstige beperkingen heeft en onze beschaving te gronde kan richten als het mis gaat. Die kans is reëel volgens de derde wet van Murphy: ’als iets mis kan gaan, dan gaat het mis’. Velen pogen dit te voorkomen. Het moderne grootschalige geweld van de Wereldoorlogen in Europa kent zijn weerga niet. De lugubere schedeltorens van de Mongolen waren kleiner. Wereldwijde samenwerking en bewustwording kunnen een meer geïntegreerde beschaving vorm geven, waarbij Europa belangrijke initiatieven heeft genomen.

Wezenlijke integratie is mogelijk op basis van transcendentie en verbinding met een alles verbindende grond, die ook alle mensen verbindt als zij zich daarvan bewust worden. In religies vinden we daarvan relicten en formuleringen, die vaak dogmatisch worden geïnterpreteerd als leerstellingen, waarbij de directe levende ervaring in gebreke blijft.

Als deze ervaring van transcendentie weer levend wordt, met of zonder God of godsdienst, krijgt de menselijke ontwikkeling onvermoede perspectieven. Formuleringen daarvan zijn zoals gezegd bewaard in religies en filosofieën, die door mensen met dergelijke ervaringen zijn vorm gegeven. In onze tijd van individualisering enerzijs en mondialisering anderzijds gaan mensen meer hun eigen weg, maar is ook het erfgoed van alle culturen voor ons beschikbaar om onszelf en onze culturen te verrijken, als we ons niet blind staren op de waan van de dag en ons openen wat wezenlijk waardevol is.

 

Zie verder het vervolgartikel Op zoek naar onze identiteit.