De botsing van modernisering en islamisme. Het onderscheid tussen de islam als religie en het islamisme als politieke ideologie

Civis Mundi Digitaal #50

door Piet Ransijn

Het aanpassingsproces van de islam is al eeuwen aan de gang en lijkt nu in een kritieke fase te zijn gekomen, waarin modernisering en secularisering botst met islamisme, fundamentalisme en radicalisme. “Het islamisme is een [politieke] ideologie die gebaseerd is op een gepolitiseerde versie van de islam die uitgaat van het gegeven dat de islam een sturende rol zou moeten hebben in zowel de publieke sfeer als de privésfeer. Islamisten streven daarbij naar het stichten van een islamitische staat, waarvan de sharia de [islamitische] wet is. Islamisme is modern, een ideologie is die tot stand is gekomen in de moderne tijd, in de 20e eeuw... De sharia is voor islamisten de grondwet, iets wat het traditioneel gezien niet was in de islamitische wereld. Het kalifaat is voor islamisten de ultieme ‘islamitische staat’, terwijl het begrip ‘islamitische staat’ van origine niet voorkomt in de islam, en het [vroegere] kalifaat voor zijn tijd relatief seculier was. Het jihadisme is voor islamisten de manier om deze staat tot stand te brengen, waarbij het jihadisme wordt gereduceerd tot een vorm van terrorisme, terwijl het van origine in de islam een verdedigende strijd was.” http://cult.tpo.nl/2015/01/28/niet-islam-maar-islamisme-een-groot-probleem. Gert Jan Geling. Zie ook Armstrong, Mohammed, p 384-85 over de oorspronkelijke djihaad.

Islamisme is een radicale politieke stroming binnen de islam als groter geheel

Het islamisme is strijdig met andere meer progressieve interpretaties van de islam, die niet alleen maar conservatief is. Het probleem is dat de islam als veelvormige religie met een grote verscheidenheid wordt verward met het islamisme als moderne politieke ideologie, die een reactie op de modernisering is, die gewelddadige totalitaire vormen aan kan nemen zoals het fascisme dat in het Westen was.

“Bij lange na niet alle moslims zijn islamist en de islam kent vele varianten,.. met zijn fundamentalistische, traditionele en progressieve stromingen... Het islamisme is daarom voor veel moslims geen onderdeel, maar juist een tegenstander van de islam, getuige ook de vele moslims die in met name de islamitische wereld strijd leveren tegen islamisten, vooral tegen het islamistisch (jihadistisch) terrorisme... En niet westerlingen, maar moslims zijn het primaire slachtoffer van de wandaden van islamistische terroristen. In plaats van een clash of civilizations kunnen we daarom beter spreken van een clash within a civilization. Stellen dat niet het islamisme maar de islam het probleem is, werkt vervreemdend tegenover die moslims. Zij die in de frontlinie staan in de strijd tegen het islamistisch terrorisme verdienen onze steun, en niet ons wantrouwen,” aldus Geling

In zijn boek De Moslimbroederschap en de utopie van islamisten schrijft godsdienstfilosoof en historicus Leen den Besten (p 203, 21): “We doen de islam onrecht aan als we die als geheel opnemen in de kritiek op de politieke islam, de islamitische reductie van de islam tot  tot ideologie van en het optreden van islamisten en jihadisten... De grote traditie van de islam wordt door hen ernstig tekort gedaan door hun totalitair en gewelddadig optreden [...waardoor] het steeds moeilijker wordt erop te wijzen dat de islam domeinen van zingeving kan openen.., de de bijna alle culturen overheersende westerse mens aan het denken kan zetten... te geloven dat ze een positieve levenshouding kan bevorderen... in verzet tegen destructieve tendensen.”

“We kunnen niet spreken van ’de’ islam alsof deze een gesloten systeem, nauwkeurig te omschrijven godsdienstvorm of levenswijze of ideologie zou zijn. De islam is geen monolitische godsdienst... De ruim 1,6 miljard moslims (23 % van de wereldbevolking)... verschillen sterk van elkaar in hun concrete wijze van denken, leven en geloven... We ontdekken al snel hoe verschillend de islam bij diverse groepen in diverse landen sociaal en politiek kan functioneren.”

“In landen die zich islamitisch noemen, wordt weinig meer gedaan volgens islamitische voorschriften, ook waar in de grondwet staat dat de sharia de belangrijkste bron van wetgeving is. In vrijwel al deze landen zien mensen zich niet meer als slaven van plichten zoals de sharia doet, maar als dragers van rechten. Een regering die rust op de heerschappij van moslimgeestelijken [zoals in Iran sinds Khomeini] is gebaseerd op plichten en is in strijd met met de mentaliteit van de moderne wereld en... met filosofieën die zich baseren op principes van de rechten van de mens...

Buiten de sfeer van eigen status en individueel geloof is de islam in heel veel landen grotendeels teruggedrongen naar de rand van het openbare leven... Let je op hoe fabrieken, banken, scholen, universiteiten, markten..., het staatsapparaat, laboratoria... functioneren dan valt van de invloed van religie weinig te merken. Daarom klagen moslimfundamentalisten erover dat de islam is verduisterd en is verdreven uit alle terreinen van menselijke activiteit... Ook klagen ze erover dat ’sommige moderne zogenaamd islamitische natiestaten... de facto een functionele scheiding van staat en godsdienst erop na houden’.”

Deze foto’s tonen dat de modernisering die gaande was is teruggedrongen door het islamisme. Geleidelijk komt het weer op gang. Verwestersing  heeft sterke anti-krachten heeft opgeroepen die hier het straatbeeld en de positie van de vrouw hebben verandert. De islam werd al teruggedrongen tot de rand van het openbare leven tot Khomeini en de Taliban aan de macht kwamen. De gematigde islam werd daardoor in het defensief gedrongen. Een tijdelijke fase zoals bij het fascisme? Met dank aan collega-auteur, politicoloog en islamdeskundige Hans Komen.

Het onderscheid tussen religie en politiek en tussen islam en islamisme als reactie op modernisering

Het onderscheid in religie en politiek en religieuze en politieke leiders en functionarissen bestond in de islam na Mohammed al vanaf het begin, evenals onderlinge strijd en verdeeldheid en het gebruik van religie voor politieke en expansieve motieven. Net als in het Westen was er een verbinding en rivaliteit van het religieuze en het politieke domein en probeerden machthebbers in beide domeinen hun religieuze en politieke macht te vergroten. Maar het bleven gescheiden of op zijn minst onderscheiden machten. Een theocratie zoals het islamisme en de Islamitische Staat nastreeft is ongekend in de geschiedenis van de islam, die wordt gekenmerkt door een voortdurende rivaliteit van geestelijken en wereldlijke leiders. Ook wat dat betreft zijn er overeenkomsten met het Westen. Zie ook Van Tongeren red. Vreemde verwanten? Overeenkomsten en verschillen tussen islam en christendom.

Den Besten maakt een duidelijk onderscheid tussen de islam en het islamisme, dat in het Westen vaak als representatief of zelfs identiek met de islam wordt beschouwd. Dat leidt tot verwarring, onbegrip, vooroordelen en stereotypering, alsof iedere moslim een fundamentalist zou zijn. (p 20): “De islam als levend, zich dynamisch ontwikkelend geloof heeft zich steeds aan verschillende omgevingen en veranderende historische omstandigheden aangepast. Zo heeft de islam de eeuwen door bewezen zich zeer goed te kunnen verenigen met de belangrijkste bestuursvormen en met een scala van sociale en economische organisaties van allerlei volken en maatschappijen: van koninkrijken tot republiek, van slavernij tot vrijheid, van stam tot keizerrijk, van oude stadstaat tot moderne natiestaat. De islam wortelde succesvol in een groot aantal maatschappijen, culturen en levensvormen, variërend van tribale nomadische tot gecentraliseerde bureaucratische, feodale agrarische, mercantiel financiële en kapitalistisch industriële.”

“Om onder tegenstrijdige omstandigheden te kunnen overleven, moet het geloofsgoed van de islam rekbaar en te herinterpreteren zijn. Islamisten zien in het rekbaar en herinterpreteerbaar voorstellen van de islam de wortel van secularisatie en secularisme... De beperking van de religie tot de persoonlijke levenssfeer garandeert niet noodzakelijkerwijs een gematigde en inschikkelijke religiositeit. Het kan het werktuig worden van kritiekloze politieke praktijken. Waar secularisme gepreekt of opgelegd wordt, kan dit immers fundamentalisme en islamisme oproepen en versterken.” Den Besten verwijst hierbij onder meer naar Al Azm e.a., Religie en moderniteit, p 148-160.

Het islamisme is te beschouwen een moderne reactie of verzetsbeweging tegen het moderniseringsproces, met name op de modernisering van landen met een islamitische religie en cultuur. Het is enigszins vergelijkbaar met het reactionaire en autoritaire fascisme, dat echter niet religieus maar ideologisch en nationalistisch van aard was.

Ook Ruud Peters (Vreemde verwanten? p 141) geeft vele voorbeelden en variëteiten van onmiskenbare modernisering en secularisering in de islamitische wereld aldus in diverse landen. Hij wijst erop dat moslims die moeite hebben met de moderne samenleving en “met hun rug gekeerd staan naar de maatschappij waarin zij feitelijk leven” of “zij slecht geïntegreerd zijn.., een islamitisch politiek systeem willen vestigen in hun landen van herkomst... Dat ligt niet zozeer aan hun opvattingen over de verhouding tussen godsdienst en staat, maar aan hun geringe oriëntatie op de samenleving en politiek waarvan zij feitelijk deel uitmaken.” (p 149).

Politiek en religieus geweld

Ook het boek Vreemde Verwanten? Overeenkomsten en verschillen tussen islam en christendom gaat vooral over religieuze aspecten om een religieuze dialoog te openen met ’partners in het geloof’ “Er is een goede basis aanwezig. Die mogen we tussen alle negatieve krantenberichten niet uit het oog verliezen...  ” (p 28).

Roel Meijer, medewerker aan de Radboud Universiteit afd. Talen en Culturen van het Midden-Oosten, is de enige auteur in het boek die afstand neemt van de religieuze benadering en schrijft: “Het is veel zinniger [radicale en andere] islamistische bewegingen te analyseren als een politieke beweging. Men moet dus niet te rade gaan bij islamologen, maar veeleer bij onderzoekers die zich bezig houden met moderne politiek, sociale en culturele ontwikkelingen in het Midden-Oosten... Dat is veel zinvoller dan te redeneren in grote, ongrijpbare [religieuze] categorieën die niet toetsbaar zijn. Daarbij is het goed te beseffen dat de islamitische beweging een uiterst flexibele, moderne beweging is die weinig te maken heeft met de ’oerkern’ van de islam.” R. Meijer, ’Geweld en de islamistische beweging’ in P van Tongeren red. p 153.

Hij benadrukt  de flexibiliteit en heterogeniteit van de islamitische bewegingen en onderscheidt vreedzame humanitaire, radicale gewelddadige en parlementaire, min of meer democratische politiek gerichte stromingen. Omdat geweld niet blijkt te lonen is het zaak andere stromingen te versterken dan het radicalisme, dat wordt gevoed door de eenzijdige accentuering aan westerse en islamitische zijde. Dit is geen eenvoudige opgave gezien de complexe religieuze, politieke en sociaal-culturele problematiek in premoderne en moeizaam moderniserende islamitische landen.

Hierbij dienen we onder ogen te zien dat religie en politiek bij de islam minstens zo met elkaar zijn verweven als bij het christendom. De islam kent geen kerkorganisatie, is ’losser’ georganiseerd en voor zijn organisatie meer aangewezen op politieke leiders en rechtsscholen van schriftgeleerden, die het vaak niet met elkaar eens waren. De fundamentalisten hadden vaak de overhand, maar niet altijd.

De meer vrijzinnige, meer mystiek dan politiek gerichte soefi’s of soefisten, zijn zeer invloedrijk geweest, maar ook vaak onderdrukt, net als onlangs de Gülen beweging in Turkije. Het geeft aan dat de islamistische wereld vele stromingen, schakeringen en tendensen kent, die niet allemaal radicaal en fundamentalistisch zijn. Zie verder mijn artikelen over de islam en het soefisme in nr 38 en 39.