Zand: het gele goud

Civis Mundi Digitaal #56

door Jan de Boer

Voor het fabriceren van beton heb je voor 2/3 zand en grind en voor 1/3 cement nodig. Na water maar nog voor olie is zand de tweede natuurlijke bron die het meest gebruikt wordt op onze planeet met name ook langs de kusten waar volop met beton flats en huizen worden gebouwd. Ieder jaar wordt er tenminste 15 miljard ton zand gewonnen met de schep op het strand, met baggerschuiten op zee of gewonnen uit zandafgravingen met als gevolg dat stranden worden bedreigd of zelfs totaal verdwijnen. Dit wordt nog eens versterkt door de opwarming van de aarde waardoor de zeeniveaus stijgen. Dat geldt voor de kust van de Middellandse zee, voor Florida voor Marokko.....

In Marokko- favoriet vakantieland – worden reusachtige projecten gelanceerd: bouw van nieuwe steden, grote hotelcomplexen en niet te vergeten de zelfbouw die alleen al 60 procent van de totale bouw in Marokko bestrijkt. Met deze “boom” wordt geen enkele rekening meer gehouden met het natuurlijk milieu. Zand genoeg in de Sahara, maar dit zeer fijne en rondkorrelige zand is ongeschikt voor de fabriceren van beton. Volgens een schatting van de Marokkaanse overheid wordt zeker de helft van de ieder jaar gebruikte 30 miljoen ton zand illegaal gewonnen in en bij zee en bij de rivieren door ondernemers die “de renteniers van het zand” worden genoemd gezien de geweldige winsten die zij zo illegaal weten te krijgen. Iedere vrachtwagen zand betekent rond de 600 euro winst voor de ondernemer. Sinds drie jaar hoeven de projectontwikkelaars voor de btw geen rekeningen meer voor de koop van materialen meer in te dienen. De regering heeft hier de wetgeving aangepast om de fraude van de op grote schaal ingediende vervalste rekeningen te bestrijden. Helaas heeft deze maatregel tegelijkertijd de illegale winning van zand aangemoedigd zoals Ghalia Kadiri in “ le Monde” beschrijft.

Op de weg van Larache naar Tanger rijden per dag zo’n 600 vrachtwagens van de zwarthandelaren naar de kust ten zuiden van Asilah waar geen toeristen komen. Met laadschoppen worden daar de vrachtwagens illegaal met zeezand gevuld onder het wakend oog van wachtposten uitgerust met walkietalkies om zich niet door een mogelijke controle door de autoriteiten te laten verrassen. Meer naar het zuiden niet ver van Casablanca opereert de zandmaffia met strak georganiseerde bendes. Konvooien van overbelaste vrachtwagens rijden er met hoge snelheid om aan eventuele politiecontroles te ontsnappen. Het zijn mensen zonder scrupules die nergens voor terugdeinzen, die dwars door barricades rijden en daarbij indien nodig zelfs politieagenten doden. Als er agenten zijn die deze zwarthandelaren achtervolgen, heeft dat meestal geen succes want de lokale overheden worden omgekocht en de “legale” zandhandelaren zijn onmachtig om deze praktijken te verhinderen. Zand is er het nieuwe goud geworden waar iedereen elkaar om bevecht.

Dit fenomeen is overigens niet nieuw. Al in 2007 trok de Amerikaanse organisatie “Coastal Care“ aan de bel met een rapport over de verwoestingen aan de Marokkaanse kust. De consequenties zijn rampzalig. Er zijn duizenden jaren nodig voor het vormen van een strand: een bolwerk tegen de verhoging van het zeeniveau en zware stormen, dat nu afgebroken wordt. Een indirect gevaar is bovendien als dit zeezand niet goed gewassen wordt, het betonijzer aanvreet. Ieder jaar zijn er in Marokko bij de bouw rond de 60.000 ongevallen, ook instorting van bouwstructuren, die voor een belangrijk deel mee daardoor veroorzaakt worden.

In het binnenland van Marokko ontwikkelt zich ook een illegale handel in zand van rivieren en in de bergen die op grote schaal worden afgegraven. Er zijn een 2000 afgravingen die op papier legaal zijn en verder veel meer die illegaal zijn.

De regering staat bij de op papier legale afgravingen een 150.000 kubieke meter materiaal (zand, marmer, steengruis ...) toe, verklaart een eigenaar, maar in werkelijkheid gaat het hier om een tenminste tienmaal zo groot volume. Deze werkelijke volumes worden nooit gedeclareerd want controle daarop bestaat niet. De Amerikaanse “Coastal Care” laat ook weten dat met name in Noord-Marokko waar ook veel hasj verbouwd wordt, afgravingen gebruikt worden voor het witwassen van geld door drugshandelaren. Bovendien drogen voor de landbouw belangrijke waterputten uit door het gebruik van explosieven bij de afgravingen. De Marokkaanse organisatie ESCO die deze praktijken signaleert en probeert aan te pakken, ondervindt geen enkele officiële steun. Integendeel, vier leden van deze organisatie zijn gearresteerd en veroordeeld tot een voorwaardelijk gevangenisstraf. Zij werden beschuldigd van het hebben van wapens en het verhinderen van werk door een onderneming. In 2016 tijdens de klimaatconferentie in Marrakech probeerde de ESCO deze praktijken aan te kaarten maar er werd niet naar geluisterd. 

De Marokkaanse staat loopt volgens een officiële schatting per jaar 500.000 euro mis, omdat zij de afgravingen niet goed controleert. Om dat financiële verlies te compenseren, stelde de regering in 2013 een speciale belasting op zand in bij de op papier legale zaadhandelaren met als resultaat een nog groter aantal illegale afgravingen van zwarthandelaren. In 2015 wilde de regering de bestaande wetgeving aanpassen, maar de nieuwe tekst die ook voorziet in straffen in geval van illegale winning, in verplichte voorstudies betreffende schade aan het milieu bij nieuwe afgravingen, is nog nooit in werking getreden. Wat betreft de “kustwet” die sinds 2015 officieel alle zandwinning in de duinen langs de Marokkaanse kusten verbiedt met bij overtreding een gevangenisstraf van vijf jaar, daar ligt niemand wakker van. De illegale zandwinning gaat onverdroten door. En mocht de bouw in Marokko om welke reden ook vertragen, dan hebben de zwarthandelaren al een alternatief. Het Marokkaanse zand wordt door hun al geëxporteerd naar Spanje voor de bouw van luxe-complexen in Gibraltar et in Andalusië.