De aantrekkingskracht van "sterke mannen"

Civis Mundi Digitaal #59

door Jan de Boer

Heel lang heeft politiek links in Europa gehouden van sterke mannen. Mao heeft tot zijn dood in

1976 een flinke linkse aanhang gehad, Lenin en later Stalin werden jarenlang toegejuicht. Trotski werd aanbeden door linkse militanten. De dictatoriale Cubaanse leider Castro heeft heel veel bewonderaars gehad en zelfs de Venezolaanse Maduro heeft nog steeds verdedigers van zijn beleid.

Politiek rechts blijft daarbij niet achter met zijn bewondering voor Franco en Salazar destijds en een zwak voor alle Zuid-Amerikaanse en Aziatische despoten wanneer die zich anticommunistisch opstellen. Met andere woorden: de liberale democratie met stemrecht, scheiding van machten, persvrijheid, steeds meer individuele rechten en emancipatie van minderheden is geen automatische spontane verworvenheid.

Het regime dat de meeste westerse landen nu kennen is het product van een lange en langzame evolutie. In de jaren 1990 was er vrijwel niemand die nog de legitimiteit van de sterke man verdedigde of presidenten voor het leven en andere autoritaire vermommingen rechtvaardigden in naam van efficiency en stabiliteit. Het leek alsof het westen daartegen ingeënt was.

Een grote vergissing! De liberale democratie is op de terugtocht en de "sterke man" verschijnt opnieuw. De Amerikaanse NGO "Freedom House" stelt dat het aantal democratieën de laatste twintig jaar met 30 is gedaald die nu allemaal een autoritair regime hebben. "The Economist" verklaart in zijn "index de la democratie" van afgelopen januari dat "de democratie zijn ongerust makende terugtocht vervolgt". In Europa hebben de autocratische Hongaar Victor Orban en de Pool Jaroslaw Kaczynski een nieuwe versie van een antidemocratische democratie uitgevonden. Trump wijdt zelden een woord aan de verdediging van democratische waarden en toont duidelijk en vaak een zekere affectie voor autocratische leiders.

Wat is er gebeurd? Vooraleerst een crisis van overdreven hoogmoedig gedrag en naïveteit met vervolgens veel hypocrisie. Toen de muur in Berlijn viel, proclameerde het Westen dat het de koude oorlog had gewonnen, vervolgens dat het kapitalisme het socialisme had overwonnen en dat de westerse liberale democratie het dictatoriale Russische regime had verslagen. Men geloofde dat er sprake was van een historische breuk in de geschiedenis van de mensheid. De markteconomie en de vrijhandel zouden universeel worden en de rijkdommen van de aarde eerlijk verdelen. De liberale democratie zou zich overal vestigen als het meest menselijke en efficiënte regime. Er werd vergeten dat de ineenstorting van het Sovjetimperium veroorzaakt werd door een intern gebeuren: een niet functionerende economie, armoede en de dictatuur van een incompetente kaste van leiders. Vergeten werd ook dat het westerse kamp in de strijd tegen het communisme zich verbond met de meest brute regimes.

Helaas heeft de liberale democratie zijn beloftes niet waargemaakt. Zij heeft haar principes verraden. Haar machtigste vertegenwoordiger, de Verenigde Staten, verloor in 2003 haar geloofwaardigheid in Irak, en in 2008 verloren door het ultraliberale Angelsaksische kapitalisme tienduizenden mensen hun huis en hun baan en werden gedompeld in armoede. De mondialisering mag de verschillen tussen Noord en Zuid verminderd hebben, zij creëerde overal binnenlands een niveau van ongelijkheid in strijd met democratische waarden. Technologische ontwikkelingen, oncontroleerbare migratiestromen, een opruiende mediaomgeving, etc. maakte de kunst van democratisch regeren er niet makkelijker op, terwijl dat meer dan ooit nodig was. De verdediging van de vergetenen van de mondialisering, deed de autocratische verleiding opbloeien. De internationalisering van levenswijzen versterkte willens nillens het nationalisme. Wie een vijand nodig had voor de publieke opinie was er "Brussel", de migranten, de verwording van de zeden. Dat is de antidemocratische democratie van het huidige Hongarije en Polen met weliswaar vrije al of niet gemanipuleerde verkiezingen, maar met een ondermijning van de scheiding der machten, een vaste greep op de justitie en de belangrijkste media. Het fragiele en gecompliceerde spel van geïnstitutionaliseerde machten en tegenmachten dat eigen is aan een liberale democratie is er verdwenen.

Met de val van de muur in Berlijn zouden ook de grote ideologische veldslagen van de baan zijn. Ook een dure vergissing. De supermacht van morgen, het zelfbewuste en veroveringszuchtige China investeert en is bereid tot alles buiten haar grenzen om haar macht over onze wereld te vestigen. Voor de eerste keer sinds de jaren 1970 prijst het haar op zijn minst autoritaire "model" aan, binnenslands bestrijdt Xi Jinping de "westerse ideeën" zoals de westerse interpretatie van de universele rechten van de mens. Hij bevestigt ook het absolute soevereiniteitsbeginsel van Staten, China en ook Rusland willen zo hun autocratie legitimeren.

Om nu uw moraal wat op te vijzelen na de aangetoonde duidelijke fiasco’s van de liberale democratie, herinner ik u aan het meest wezenlijke dat vaak vergeten wordt: de voorbeeldigheid en trouw aan de democratische waarden doen de moeilijkheden overwinnen.