Kort commentaar op Van Eijks Bijdrage

Toon van Eijk heeft een constructieve bijdrage geleverd die op de oplossing van een ernstig probleem gericht is. Wat de analyse van de huidige situatie betreft, is hij het goeddeels met mij eens maar hij biedt ook  een uitweg: individuele bewustzijnsontwikkeling. Zijn schema is helder; “Ik denk dat het proces om tot dienstbare, effectieve en efficiënte systemen te komen als volgt verloopt: individuele bewustzijnsontwikkeling → collectieve bewustzijnsontwikkeling → individuele en collectieve gedragsverandering → systeemverandering van binnenuit”. Aan dat schema zitten m.i. enige problematische aspecten en twee daarvan wil ik van een paar kanttekeningen voorzien. Namelijk het ‘primaat’ van het individu en het ‘collectieve bewustzijn’.

Primaat van het individu

Zijn stelling is dat  “mijns inziens … dit systeem uiteindelijk gevormd en ‘gestuurd’ wordt door individuele personen”. Met die uitspraak wordt geraakt aan een fundamenteel probleem van de sociologie: de verhouding van individu en systeem of, abstracter, tussen micro- en macroniveau. De spanning tussen beide heeft geleid tot het bestaan van twee verschillende benaderingswijze van de sociale werkelijkheid: atomisme en holisme: simpel gezegd, het gedrag of het systeem als uitgangspunt. Beide kennen hun varianten en daarom kan men beter spreken van atomistische en holistische paradigma’s. Van Eijk kiest duidelijk voor het eerste en ik voor het tweede waarbij ik aanteken dat het mij niet gaat om een absolute keuze maar om een strategische: met welke benadering komen wij het verst.

Voor die keuze heb ik twee redenen. De eerste is dat vrijwel elk individu binnen een reeds bestaand systeem geboren wordt, er deel van gaat uitmaken en – belangrijker – er fundamenteel door gevormd wordt. Zijn handelingsvrijheid is van den beginne beperkt. Reeds een gezinslid moet zich aan algemene gedragsregels conformeren op straffe van desorganisatie van het gezin. Voor de schoolperiode geldt hetzelfde. Gaat het later deel uitmaken van grote organisaties dan komt het in een omgeving waarin de  verplichtingen zijn vast­gelegd (al dan niet formeel) in gewoonten, tradities, contracten, statuten, verdragen en wetten met de be­doeling handelingen van individuen te coördineren en dus ook te integreren. Hoe kleiner het verband waarvan het individu deel uitmaakt, hoe groter zijn invloed. Maar er zijn grenzen. Een onverdraaglijke zoon of dochter kan een gezin desorganiseren, in een grotere organisatie kan een individu echter, behoudens wettelijke regelingen, gewoon vervangen worden – “voor jou een ander”, of: “helaas ben je hier minder goed op je plaats”. Een systeem kiest (of vormt) individuen dus tot mensen die voldoen aan de eisen die het stelt.

Provocerender gezegd: het schept zich zijn eigen bestanddelen. Toch zijn systemen zonder handelende mensen niet denkbaar en die kunnen ook ‘dwars tegen de keer’ ingaan. Maar dat leidt heel vaak tot uitsluiting van de protesterende individuen en daarom helpt alleen georganiseerd verzet. Er moeten dus medestanders gevonden en overtuigd worden totdat een zogenaamde ‘kritische massa’ bereikt is. Dat verwijst direct naar mijn tweede reden.

Die ligt daarin dat mijn betoog betrekking had op de mondiale systemen die de gehele wereld omspannen. Het economische, financiële en wetenschappelijke systeem overschrijden alle nationale grenzen en zijn bovendien onderling nog sterk verweven. Wat moet men zich op dat niveau bij zo’n ‘kritische massa’ voorstellen’? Naar mijn indruk wordt met de realiteit van dat mondiale karakter te weinig rekening gehouden. Niet helemaal onbegrijpelijk want het is een relatief nieuw gegeven. Bovendien ontspruiten onze ervaringen voornamelijk aan het nationale niveau. Zij het dat degenen die de gang van zaken in Europa volgen, weten dat het al een helse tour is voor standpunten een meerderheid te krijgen.

Collectief bewustzijn

Wat het ‘collectieve bewustzijn betreft, het volgende. Zo’n bewustzijn “wordt gevormd door de samenstellende individuele ‘bewustzijnden’. Dat is ”wat de mensen in een gemeenschap werkelijk gemeen hebben” schrijft Van Eijk in zijn korte bijdrage in Civis Mundi 12[1]en noemt in dat verband de socioloog Durkheim. Nu heeft die daarover belangwekkende dingen gezegd en wel in het kader van zijn analyse van de solidariteit. Hij omschreef als “het geheel van overtuigingen en gevoelens dat een bepaald systeem vormt, een eigen leven heeft en gemeenschappelijk is aan de gemiddelde leden van die samenleving”[2].