Het feit-waardedualisme in wetenschap en technologieontwikkeling

Civis Mundi Digitaal #60

door Toon van Eijk

Inleiding

In de NCR van 21/22 april 2018 schreef Louise O. Fresco over het bestrijden van maatschappelijk pessimisme. Zij heeft vertrouwen in de toekomst omdat bijna overal mensen langer leven, en gezonder, vrijer, veiliger en gelukkiger zijn dan een eeuw geleden. Niettemin, schrijft Fresco, zijn veel Nederlanders somber en angstig gestemd. “Die kloof tussen feit en gevoel begint het land te verlammen”. Zij verwijst naar het boek Enlightenment Now. The Case for Reason, Science, Humanism, and Progress van Steven Pinker (Viking 2018). Dit boek is een pleidooi voor de Verlichting en tegen het ongefundeerde pessimisme. Fresco schrijft: “De nostalgie naar vroeger belet ons te zien dat hoewel vooruitgang soms negatieve effecten heeft, we telkens in staat zijn die te corrigeren … Zelfs voor het meest knellende dilemma van vandaag, klimaatverandering, zullen we oplossingen vinden, hoe contra-intuïtief dit nu moge lijken”. Zij pleit voor een nieuwe Verlichting waarin gevoelens en feiten niet met elkaar verward worden.

De kloof tussen feit en gevoel en het feit-waardedualisme

Ik denk dat de door Fresco vermelde ‘kloof tussen feit en gevoel’ te maken heeft met het feit-waardedualisme in de huidige wetenschapsbeoefening. Gevoelens van mensen worden niet alleen bepaald door ‘nostalgie naar vroeger’ maar ook door onderliggende waarden. Wanneer mensen bijvoorbeeld een gebrek aan vertrouwen hebben in het huidige politieke bestel kan dat te maken hebben met de verschillende waardenpatronen van politici en burgers. Ook wanneer mensen geen vertrouwen hebben in wetenschappers kan dat te wijten zijn aan verschillen in onderliggende waarden. Terwijl wetenschappers focussen op zogenaamd ‘objectieve’ feiten, wenden burgers zich tot hun subjectieve gevoelens. Het waardenpaar objectiviteit-subjectiviteit kan echter niet in zwart-wit termen begrepen worden; er is veeleer sprake van een grijs gebied.

De westerse Verlichting heeft ontegenzeglijk veel goeds voortgebracht, naast negatieve effecten die volgens Fresco gecorrigeerd zullen worden door nieuwe technologische ontwikkelingen. Mijns inziens blijft het feit-waardedualisme, dat sinds de Verlichting dominant werd, echter problematisch. Science zonder conscience is problematisch. De kloof tussen weten en geweten en het feit-waardedualisme zijn aan elkaar gerelateerd.

In een eerder boek van mijn hand komt het feit-waardedualisme ter sprake in een hoofdstuk over autonome technologieontwikkeling.[1] Als voorbeeld van schijnbaar autonome ontwikkeling van technologie noem ik daar de ontwikkeling van de Nederlandse landbouw, die naast een hoge effectiviteit en efficiëntie ook gekenmerkt wordt irrationaliteit (bijvoorbeeld het persistente mestprobleem). Het is evident dat technologie altijd een ‘sociale constructie’ is, het is mensenwerk, en daarbinnen speelt de kloof tussen weten en geweten een rol. Fresco geeft in haar NRC artikel blijk van een sterk geloof in de technological fix: de onvermijdelijke negatieve effecten van technologieontwikkeling zullen gecorrigeerd worden door nieuwere en betere technologie. Optimisme is een in principe aanbevelenswaardige houding, maar meer aandacht voor het onderliggende feit-waardedualisme in wetenschapsbeoefening en technologieontwikkeling is gewenst.

Het feit-waardedualisme is relevant én problematisch

In Tabel 1 schets ik de relatie tussen wetenschap, religie en het feit-waardedualisme in de pre-moderne, moderne en post-moderne maatschappij.[2]

Tabel 1: Relatie tussen wetenschap, religie en feit-waardedualisme in verschillende maatschappijvormen

De filosoof Spinoza was een radicaal en revolutionair denker in de zin dat hij in opstand kwam tegen elke vorm van geestelijke knevelarij, of die nu afkomstig was van de kant van de kerk of van andere autoriteiten.[3] Hij was ervan overtuigd dat de mens zich van geestelijke slavernij kan bevrijden door de ontwikkeling van zijn rede. Ten tijde van de geestelijke knevelarij door de kerk die in de pre-moderne tijd van de Middeleeuwen gebruikelijk was functioneerde de wetenschap onder de kerk. Onder invloed van de westerse Verlichting ontstond een moderne maatschappij met een onafhankelijke wetenschap en een dominant feit-waardedualisme, waarin we geacht worden feiten en waarden te scheiden. Tabel 1 is uiteraard een ideaaltypische beschrijving, dus in werkelijkheid zijn de drie fases minder scherp van elkaar te onderscheiden.

De huidige crises met betrekking tot bijvoorbeeld migrantenstromen en klimaatverandering laten zien dat de rede niet goed met het feit-waarde dualisme overweg kan. In deze crises spelen zowel harde economische en ecologische feiten als zachte politieke en culturele waarden een rol. Ook de hedendaagse discussie over fact-free politics geeft aan dat het feit-waarde dualisme nog steeds een rol speelt. Een regressie naar een pre-moderne situatie, waarin de feiten en waarden door politieke en/of religieuze autoriteiten worden vastgesteld, willen we zeker niet.

Maar we beseffen ook dat het feit-waarde dualisme tegelijkertijd een belangrijke verworvenheid van de moderne westerse cultuur is (we willen geen regressie naar een pre-moderne situatie) én bijdraagt tot ons gebrek aan wijsheid (met een strikte focus van de rede op zogenaamd objectieve feiten komen we er niet). Een strikte scheiding van feiten en waarden is gewoonweg onmogelijk. Ieder zogenaamd objectief wetenschappelijk feit is gegrondvest in onderliggende, meestal niet geëxpliciteerde waarden. In het nu dominante positivistisch wetenschappelijk paradigma zijn waarden en normen geen onderwerp van rationele discussie: er heerst een strikt feit-waardedualisme. In het veel minder invloedrijke constructivistisch wetenschappelijk paradigma zijn waarden en normen juist het startpunt van rationele discussie. In het constructivistisch paradigma wordt het feit-waardedualisme tussen haakjes gezet, maar het blijft problematisch.[4] In het positivistisch paradigma overheerst een geloof in technologische oplossingen, er is een focus op de beste technische middelen, een instrumentele rationaliteit is dominant. In het perspectief van het constructivistisch paradigma is alle wetenschappelijke kennis sociaal-geconstrueerde kennis. In dit paradigma zijn de doelstellingen en onderliggende waarden het onderwerp van discussie, men streeft naar een substantiële rationaliteit.

Het paradoxale feit-waardedualisme

Het ontwerp van bijvoorbeeld een duurzame landbouw houdt onvermijdelijk het nemen van normatieve beslissingen in, beslissingen die niet verenigbaar zijn met een waterdichte scheiding tussen feiten en waarden.[5] Zolang de landbouwwetenschap eenvoudigweg díe functie van de landbouw accepteert zoals die gedefinieerd wordt in de politiek (wat uiteraard ook een normatieve stellingname is), zal de landbouwwetenschap achter de gebeurtenissen blijven aanhollen. Ze ontneemt zichzelf daarmee niet alleen de mogelijkheid om onfortuinlijke gebeurtenissen te voorzien (bijvoorbeeld de milieuvervuiling en mestproblematiek), maar ook de mogelijkheid om heersende normen te kritiseren. Aan de andere kant is het feit-waardedualisme (zoals tot uitdrukking komend in de verhouding tussen wetenschap en politiek) één van de belangrijkste normatieve verworvenheden van de westerse cultuur.[6]

Zowel wetenschappers als politici dienen het feit-waardedualisme niet te ontlopen, maar serieus te nemen. Het is nu eenmaal een paradoxaal dualisme dat tegelijkertijd bijdraagt aan ons gebrek aan wijsheid én een belangrijke verworvenheid van de westerse cultuur is. Het paradoxale feit-waardedualisme kan niet ‘opgelost’ worden door logisch redeneren alleen. De vroegere Wageningse wetenschapsfilosoof Herman Koningsveld bepleitte een ‘heropvoeding’ van politici en wetenschappers om tot maatschappelijke rationaliteit (wijsheid) te komen.[7] Maar hoe doe je dat? De Britse econoom Ernst Schumacher noemde zulke paradoxale dualismen ‘divergerende’ problemen die onoplosbaar zijn op ons normale zijnsniveau. Ze laten zien dat “het leven groter is dan de logica en moeten geleefd worden op een hoger niveau van gewaarzijn”.[8] Wanneer politici, wetenschappers en andere burgers inzicht in maatschappelijke rationaliteit ontwikkelen, dan zal dat een eind maken aan de zogenaamd ‘autonome’ technologieontwikkeling. De geproduceerde technologie zal dan meer ecologisch en maatschappelijk verantwoord zijn. De vraag blijft dan wel hoe ‘een hoger niveau van gewaarzijn’ te ontwikkelen?

Bewustzijnsontwikkeling

Het feit-waardedualisme als divergerend probleem kan niet opgelost worden met alleen logisch en discursief (oorzaak en gevolg) denken. Een aanvulling van logisch redeneren met bewustzijnsontwikkeling (een hoger niveau van gewaarzijn) genereert meer kans op wijsheid in de zin van maatschappelijke en ecologische rationaliteit. In de post-moderne maatschappij in Tabel 1 staat een ‘eenheid-in-diversiteit van de zoektocht naar kennis’ centraal: een combinatie van logisch denken en bewustzijnsontwikkeling (of spirituele ontwikkeling). Het is nuttig een onderscheid te maken tussen geïnstitutionaliseerde religie (zoals tot uitdrukking komend in kerken en geloofsgenootschappen) en spiritualiteit. Spiritualiteit verwijst naar de oorspronkelijke betekenis van religie - religare, religio, to reconnect, het weer een verbinding tot stand brengen. De vraag is dan een verbinding tot stand brengen met wat? Met God, met meerdere goden, met een plaatsvervanger van God op aarde, met Moeder Natuur, met een bovennatuurlijke entiteit, met een veld van bewustzijn in en buiten onszelf? Eenieder zal dit voor zichzelf dienen in te vullen. Bewustzijnsontwikkeling is een persoonlijke spirituele ervaring. Het is een individuele, vrije, anarchistische ervaringsspiritualiteit die zich verzet tegen elke vorm van totalitair gedrag.

In de prijzenswaardige scheiding van wetenschap en religie, die na de Middeleeuwen in het westen plaatsvond, is helaas het kind (spiritualiteit) met het badwater (geïnstitutionaliseerde religie) weggegooid. Ervaringsspiritualiteit is niet gebaseerd op dogma’s, maar veeleer een spiritualiteit die geen geloof vraagt maar persoonlijke ervaring. Ervaringsspiritualiteit wijst ons op en bevordert een altijd aanwezige marge van handelingsvrijheid. Spinoza’s nadruk op een ontvoogding van geestelijke knevelarij door religieuze en/of politieke autoriteiten, onze autonomie, wordt bevorderd door bewustzijnsontwikkeling. Bewustzijnsontwikkeling faciliteert de cultivatie van ecologisch en maatschappelijk verantwoorde waarden en normen. Bewustzijnsontwikkeling stuurt de discussie over doelstellingen in wetenschapsbeoefening en technologieontwikkeling, en de daaruit voortvloeiende toepassing van technische middelen, in een ecologisch en maatschappelijk verantwoorde richting. Het resulteert in inzicht in maatschappelijke rationaliteit, in omvattende rationaliteit oftewel wijsheid.

Eindnoten