De bijzondere politieke opgang van Poetin

Civis Mundi Digitaal #60

door Wim Couwenberg

Poetin is sinds kort voor de vierde keer president van Rusland, nadat hij eerst nog premier daarvan is geweest. Hij is wegens die groeiende machtspositie al tot de nieuwe Russische tsaar uitgeroepen. Ook buiten Rusland is er heel wat sympathie voor Poetin, in eigen land onder meer bij de politici Wilders en Baudet. Zijn bewind wordt geacht de mythe te legitimeren van de organische en spirituele eenheid tussen volk en leider. Poetin kan zich daarbij beroepen op de Russische filosoof Ivan Iljin (1883-1954), die een Russisch-christelijke variant van het fascisme voorstond. Wat mij zo fascineert, is zijn politieke opgang en een heel bijzondere politieke carrière.

Zijn jeugd bracht hij door in heel bescheiden en armoedige omstandigheden. Hij komt in zijn jonge jaren over als een heel eenvoudige en onopvallende man, en klein ook van statuur. De vrouw die met hem trouwt, nam hem ook op die manier waar. Waarin bestond dan niettemin zijn bijzondere aantrekkingskracht? Dat was, zo meent zij, de innerlijke kracht die hij uitstraalde. Ondanks zijn armoedige achtergrond slaagde hij erin af te studeren als jurist. En zijn ambitie was in eerste instantie voornamelijk een baan bij de KGB, de geheime dienst van de Sovjetunie. En dat is dan ook de start van zijn carrière geworden. Achter de politieke schermen werken, dat was wat hem aanvankelijk het meest aantrok. Het politieke en ideologische machtsspel trok hem aanvankelijk helemaal niet aan.

Met zijn KGB-achtergrond slaagde hij er vervolgens in de belangrijkste assistent van de burgemeester van Leningrad/Sint-Petersburg te worden. Daar komt hij over als een kleine en ijverige ambtenaar, die prima werk levert en geroemd wordt om zijn professionele kwaliteiten. Zo stijgt hij langzaam op de maatschappelijke ladder, en via die baan belandt hij via-via in het machtscircuit van president Jeltsin, die als president van Rusland te maken krijgt met de enorme uitdaging Rusland na de val van het communistisch bewind te bevrijden van de kwalijke erfenis van het communistisch tijdperk en te hervormen in de geest van het zegevierende kapitalistische Westen.

In Rusland, dat sindsdien een strategische partner wordt van de westerse wereld, leek de aanvankelijk zo gevierde machtswisseling sinds het uiteen vallen van de Sovjet Unie in 1991 het startsein te worden voor een triomfantelijke opmars van het westers-liberale model van democratie. In de jaren ’90 is Rusland onder Jeltsin als Russische president inderdaad wijd opengegaan voor westers-liberale ideeën en invloeden, zoals in de 19^e eeuw al bepleit door een westers gezinde stroming onder de Russische elite. Maar dat is op een jammerlijke mislukking uitgelopen. In 1998 was Rusland praktisch failliet. Met de voormalige KGB-officier Poetin als nieuwe Russische president op voorstel van Jeltsin is weldra weer een nieuw autoritair bewind ontstaan, maar nu in nationalistische zin. Als reactie op de vernederende degeneratie van het eens zo machtige land tot een sterk verzwakte en in verval geraakte mogendheid is er al sinds de jaren negentig sprake van een nieuwe opleving van Groot-Russisch staatsnationalisme.

Dat heeft twee belangrijke effecten gehad. Het heeft geïnspireerd tot een beleid, gericht op herstel van de gekwetste Russische trots, en tot de intentie de voormalige Sovjetrepublieken weer zoveel mogelijk binnen de natuurlijke Russische invloedssfeer te brengen. Na de Russische annexatie in Zuid-Ossetië en Abchazië, twee separatistische regio’s van de voormalige Sovjetrepubliek Georgië, richt die ambitie zich recent op Oekraïne met de Russische annexatie van de Krim als eerste resultaat. Aan die geopolitieke ambitie valt het toe te schrijven dat Poetin onder naar hernieuwde grootheid hunkerende Russen een sterke machtsbasis verworven heeft. Zijn populariteit heeft ook te maken met de diepe economische en politieke crisis in Rusland tijdens de jaren ’90, waaraan hij als nieuwe sterke man een einde gemaakt heeft. Hij past uitstekend, zo stelt een hoogleraar Russische geschiedenis en politiek, in de Russische bestuurlijke traditie van sterke leiders die traditionele Russische waarden waarborgen.^[1]

Met het streven van Poetin naar een Euraziatische Economische Unie en een strategisch verbond met China als tegenwicht tegen westers-liberale ambities, lijkt de in Civis Mundi eerder genoemde Euraziatische beweging als de ideologische achtergrond daarvan haar stempel te drukken op de Russische politiek. Als eigentijdse voortzetting van de anti-westerse oriëntatie van de Slavofielen in de 19^e eeuw verzet die beweging zich principieel tegen de universele pretenties van het westers-liberale project. Zij stelt daar als alternatief een multipolaire wereldconstellatie tegenover, met een verscheidenheid aan regionale grootmachten en daarmee gelieerde invloedssferen en waardenstelsels. De ontwikkeling van een Euraziatische invloedssfeer met Rusland als centrum en een eigen waardenstelsel wordt daarbij als voorbeeld gesteld tegenover de westers-liberale invloedssfeer onder leiding van Amerika.

Poetin, aldus een van onze medewerkers, is een dictatoriale kleptocraat, die in feit lak heeft aan de Russische bevolking. Het is een oordeel dat prima past in de nieuwe Koude Oorlogstaal van Amerikaanse zijde.

Poetin als strijder voor de belangen van de Russische staat als res publica

Daarmee komen we aan de kern van de vraag wie Poetin eigenlijk is. Hij is wel opgegroeid in de communistische denk- en levenssfeer van de Sovjetunie, maar nadat de ideologische en antikapitalistische strijd onder leiding van de Sovjetunie het onderspit gedolven had, heeft Poetin zich niet zoals Jeltsin bekeerd tot de westerse liberale denk- en levenssfeer, maar tot een fors reveil van Russisch staatsnationalisme, en in lijn hiermee tot een streven naar herstel van de autoriteit van Russische de staat, die onder het communistische bewind tot het dominerende centrum van de samenleving was gemaakt, maar nadien onder Jeltsin in diep verval was geraakt. Poetin is in letterlijke zin een echte staats-man, in wiens politiek het respecteren van de res publica van de Russische staat centraal staat. Daardoor raakte hij, eerst als premier en daarna als president, ook verwikkeld in een keiharde machtsstrijd met de zogenaamde oligarchen, die als exponenten van een nieuw Russisch roofkapitalisme zich via een corrupt uitgevoerd privatiseringsprogramma onder Jeltsin in korte tijd mateloos en schaamteloos weten te verrijken ten koste van het Russische volk. Poetin koestert tegenover die extreem zelfzuchtige oligarchen een diepe afkeer, die hij, spoedig nadat hij als premier en president de nieuwe politieke machthebber is geworden, onverbiddelijk de wacht aanzegt en waarschuwt zich niet langer te bemoeien met de uitoefening van de politieke macht.

De meest gewiekste en controversiële onder die oligarchen was Chodorkovski, die zich hierdoor niet heeft laten afschrikken. En dat heeft hem een flinke gevangenisstraf opgeleverd wegens een reeks van misdaden. Wegens zijn uitzonderlijke rijkdom en omvangrijke netwerk achtte hij zich praktisch onaantastbaar, en meende hij ongestraft allerlei wetten niet te hoeven respecteren. Hij onderschatte daarmee op roekeloze wijze de politieke kracht van Poetin, die met diens brutale uitdaging fors heeft afgerekend. Opvallend is wel dat Chodorkovski in westerse media wegens die uitdaging van Poetin ten onrechte een zekere sympathie ten deel viel. De aanpak van die oligarchen speelt een grote rol in het beleid van Poetin. Het is een spectaculair Russisch voorbeeld van nieuw ontaard kapitalisme, na de ondergang van het communisme als politiek model. Het Westen kent in zijn geschiedenis ook dergelijke enge oligarchen, in onze tijd bijvoorbeeld in zekere zin internetmiljardairs als Google, Microsoft, Apple, Facebook, die geloven dat alle zegen en heil uiteindelijk komt van de high tech die zij uitvinden. Maar ook bij hen draait het uiteindelijk om macht, geld en grote ego’s, die de staat daarbij zoveel mogelijk willen uitbuiten en ontmantelen ten eigen bate.

Poetin lijkt een koele kikker, die met professionele berekening op zijn doel afgaat. Maar hoewel uiterlijk zonder veel emotie koestert hij een bijzondere hartstocht voor de Russische staat als res publica. Daaraan ontleent hij zijn grote populariteit en brede weerklank onder het Russische volk. Dat komt in een recente biografie over hem[2] heel goed tot uiting, en is opnieuw bevestigd in de recente parlementsverkiezingen^[3], waarin zijn partij een absolute meerderheid behaalde en de anti-Poetin oppositie helemaal werd weggevaagd.

Nieuw oost-west conflict

Met de grootste militaire parade in de moderne Russische geschiedenis zette Poetin enkele jaren geleden de viering van het einde van de Tweede Wereldoorlog naar zijn hand. Die parade werd in Nederlandse media geïnterpreteerd als de parade van een nieuwe Koude Oorlog. Die interpretatie ligt in de lijn van de wijze waarop de gespannen relatie tussen Rusland onder Poetin en het Westen pleegt te worden voorgesteld. Maar het is een interpretatie die bij nader inzien niet klopt. Rusland is immers niet de voortzetting van de Sovjetunie. Dat zijn twee verschillende landen. Niet alleen geografisch, maar ook ideologisch.

Wat we de laatste tijd meemaken, is een nieuw Oost-West conflict, dat duidelijk verschilt van dat van de Koude Oorlog.^[4] Dat was als machtspolitiek conflict sterk ideologisch gemotiveerd: het communisme onder leiding van de Sovjetunie versus de westerse vrije en democratische wereld. Het nieuwe Oost-West conflict heeft hoofdzakelijk een geopolitieke achtergrond. Kon de Sovjetunie in haar communistische propaganda dankbaar appelleren op een sterke links-radicale, communistische stroming in Europa, nu is er onder radicaal-rechtse kringen in Europa juist opvallend begrip voor Poetin en zijn doctrine, met een groot Russisch nationalisme als drijfkracht, herstel van gekwetste nationale trots als doel, geleide democratie als politiek stelsel, en conservatisme als culturele leidraad; het tegendeel van wat de Sovjetunie met haar communistische ideologie beoogde.

Los hiervan stuit dit nieuwe Oost-West conflict en de daarmee samenhangende handelsoorlog niet alleen op kritiek van radicaal-rechtse zijde.^[5] De burgeroorlog in Oekraïne is een nieuw voorbeeld van etnisch-culturele problematiek als bron van conflict^[6] en is adequaat op te lossen door in Oekraïne een federaal staatsmodel te introduceren, zoals van Duitse regeringszijde al eens is voorgesteld; dus door het opnieuw aanbeden staats- en volkenrechtelijke dogma van de nationale soevereiniteit te delen tussen territoriaal gescheiden delen (Bond/Unie en deelstaten).

In de VS is er aanvankelijk ook kritiek geweest op dat nieuwe Oost-Westconflict. Amerika, zo stelde bijvoorbeeld een groot kenner van de Koude Oorlog als de Amerikaanse politicoloog John Mearsheimer, heeft een diepgeworteld belang om dat conflict met Rusland te beëindigen. Goede relaties met Rusland zijn essentieel, omdat Amerika dat land nodig heeft in zijn politiek met betrekking tot Iran, Syrië, Afghanistan en uiteindelijk ook om te helpen een tegenwicht te creëren tegen China, de enige echte potentiële rivaal van Amerika. Maar dat is allang een dissident politiek geluid geworden.

Nu zien we naast Poetin op het erepodium de Chinese leider Xi Jing Ping als zijn nieuwe geopolitieke vriend, met wie een strategisch verbond is gesloten als tegenwicht tegen westers-liberale, met name Amerikaanse ambities.

In de westerse media geeft een kritische en niet zelden verdachtmakende benadering de toon aan als het over Poetin gaat. Symptomatisch is in dit verband dat de vermaarde Russische dirigent Gergiev in het Westen een controversiële naam gekregen heeft, wegens zijn steun aan Poetin. Opvallend is dat media die tijdens de Koude Oorlog meer links georiënteerd waren, en als zodanig voor toenadering en dialoog met de Sovjetunie, zoals onder meer de Volkskrant en de Groende Amsterdammer, nu blijk geven van weinig begrip voor de problematiek van Rusland onder Poetin, en weinig openstaan voor toenadering en dialoog met dat Rusland, nu het niet zo links meer is als zijn voorganger, de Sovjetunie.