Het tijdperk van het "kapitaloceen"

Civis Mundi Digitaal #69

door Jan de Boer

"Wij hebben soms de indruk naar een Griekse tragedie te kijken," zei kortgeleden de paleo-klimatologe Valérie Masson- Delmotte op de radiozender France Info, ongerust door de laatste gegevens over de verslechtering van het klimaat. Het moet gezegd worden dat het op 25 september jongstleden verschenen gezamenlijke rapport van de OECD (de Organisatie voor samenwerking en economische ontwikkeling), de Verenigde Naties en de Wereldbank niet geruststellend is: het leert ons dat van de 180 ondertekenaars van het toch al onvoldoende klimaatakkoord van Parijs in 2015, slechts 9 landen tot dusverre hun concrete programma’s over het terugbrengen van broeikasgassen aan de Verenigde Naties hebben geleverd. De OECD constateert somber dat "de regeringen doorgaan met het jaarlijks besteden van bijna 500 miljard dollar voor het subsidiëren van olie, kolen en gas en dat het merendeel van deze regeringen geen eind weet te maken aan hun afhankelijkheid van inkomsten gebaseerd op het gebruik van fossiele energie. Zij hebben zelfs niet voldoende maatregelen genomen om hun economieën op "het traject van minder koolstof" te zetten."

De algemeen secretaris van deze organisatie, Angel Curria, waarschuwt: "Deze laksheid brengt het risico met zich mee dat wij de strijd tegen de opwarming van het klimaat gaan verliezen." Frédéric Joignot heeft aan dit rapport een goed artikel gewijd in het Franse dagblad Le Monde.

Hoe is een dergelijke criminele apathie tegenover dit aangekondigde drama te verklaren? Sinds enige jaren geven bekende wetenschappers, historici en economen daarvoor een radicale uitleg. Wij zijn met de industriële revolutie en de mondialisatie van de economieën niet in het tijdperk van het antropoceen terecht gekomen, terwijl het enorme stempel van menselijke activiteiten de aarde wel versneld in een nieuw geologisch tijdvak waarin alle ecosystemen worden aangetast, heeft gebracht. Wij zijn in het tijdperk van het "kapitaloceen" beland.

Andreas Malm, professor aan de Universiteit van Lund in Zweden, heeft daarover in zijn boek l’Antropocène contre l’histoire, le rechauffement climatique à l’heure du capital (uitgeverij La Fabrique, 2017) geschreven. Hij zegt dat niet zozeer de abstracte mens verantwoordelijk is voor de ecologische ramp, maar allereerst het Engelse Imperium. Hij beschrijft de geschiedenis van de machine, vervolgens de stoomlocomotief en laat zien hoe de Engelse kapitalisten deze in Europa, in hun koloniën en daarna in de hele wereld populair hebben gemaakt en zo de industriële revolutie hebben ontketend. Malm herinnert er ons vervolgens aan dat deze energiebronnen een "economie gebaseerd op een toenemend gebruik van fossiele brandstoffen hebben geïnstalleerd met een duidelijke verband met een opeenhoping van geld." Deze economische logica die zich vandaag de dag voortzet, veroorzaakt "een toenemende uitstoot van broeikasgassen". Voor Malm is "het beschuldigen van de mensheid betreffende de verandering van het klimaat, een zegen voor het kapitalisme dat zo zijn handen schoon kan wassen."

Amerikaanse chemici, de Nederlander Will Stefen en de Nobelprijswinnaar Paul J. Crutzen, de uitvinders van het concept "anthropoceen", beschrijven in 2008 in hun "Journal of Human Environment" hoe vanaf de jaren 1950 de verwoestende menselijke activiteiten met als gevolg grote industriële vervuiling, het voor de zesde keer uitsterven van diersoorten, verwoestijning, overbevissing, het wegsmelten van ijsmassa’s, concentratie van broeikasgassen, etc. alles op mondiale schaal hebben verergerd. Overigens beschreef ik reeds in mijn in de begin jaren 1990 geschreven en door de econoom Professor Heertje geprezen boek "Overleven en samen leven: een geschiedenis van economie, ecologie en macht" al deze bovenstaande processen van een verwoestend kapitalisme.

In 2016 schreef de Franse historicus wetenschap en techniek Jean-Baptiste Fressoz een aanvullend hoofdstuk getiteld "kapitaloceen" voor de laatste editie van L’Evénement anthropocène. La terre l’histoire et nous (uigeverij Seuil) geschreven door hem samen met de wetenschapshistoricus Christophe Bonneuil. Zij leggen uit dat wij nu in een gewelddadige confrontatie leven tussen "het systeem aarde" en het "systeem wereld" van het gemondialiseerde kapitalisme. Voor de auteurs is het eerder spreken over het "kapitaloceen" dan over het "anthropoceen" een strategische beslissing: er moet nagedacht worden over het einde van het kapitalisme en niet over het einde van de wereld, van de mensheid.