Het fascisme in Brazilië een gevaar voor Europa

Civis Mundi Digitaal #71

door Jan de Boer

"Ik zal alles wat rood is uit Brazilië wegvegen" riep Bolsonaro op zondag 21 oktober uit. Als hij in de tweede ronde van de presidentsverkiezingen op zondag 28 oktober wordt gekozen – en dat is hoogst waarschijnlijk – hebben zijn tegenstanders de keus tussen de gevangenis en ballingschap. Mijn Braziliaanse goede vriend/schrijver François laat mij weten dat overal in de straten van Brazilië hakenkruizen en doodsbedreigingen zijn geschilderd, terwijl fysieke en verbale agressie tegen links, de Afro-Brazilianen, indianen, etc. aan de orde van de dag is. Sinds de Tweede Wereldoorlog is het een zeldzaam verschijnsel dat politieke krachten zo openlijk de waarden en de praktijken van het fascisme prediken om de verkiezingen in een westerse democratie te winnen.

Het is geen toeval. Jair Bosonaro komt uit het extremistische kamp van de officieren die tijdens de militaire dictatuur (1964-1985) politieke onderdrukking en foltering verdedigden. "Brasil acima de tudo" (Brazilië boven alles) de tropische versie van "Deutschland über alles" is hun slogan al vanaf de jaren 1970. Het is ook de slogan van Bolsonaro en zijn kameraad, straks vice-president generaal Mourao, die dezer dagen verklaarde dat het land volledig gezuiverd moet worden, de minderheid ondergeschikt moet zijn aan het dictaat van de meerderheid en dat er een einde gemaakt zal worden aan alle vormen van actievoeren. Het zijn uitingen van een coherent dogma met een oorlogszuchtig concept van een politiek waarin electorale tegenstanders gefusilleerd kunnen en mogen worden.

Hoe kunnen in 2018 dit soort uitspraken de meerderheid van de Brazilianen verleiden? De oorzaken zijn divers, maar roepen in Brazilië ook de herinnering op aan de smeltkroes van oorzaken waaruit het fascisme in Europa is geboren. Een samengaan van economische, politieke en morele crises opent de weg naar een wederopleving van haat aangewakkerd door het mediasysteem. Via de sociale media wordt de bevolking gebombardeerd met ’fake-news’, dat een diepgeworteld afwijzen van links voedt dat geassocieerd wordt met het communisme, de grote criminaliteit en moreel bederf. Aan de top van al deze leugens staat de verering van de ’mythe’ Bolsonaro: een man van orde en gezag, die belooft de "ruïne Brazilië" weg te vagen om er een nieuwe wereld op te bouwen, laat François mij weten.

"De Braziliaanse democratie biedt weinig weerstand", zegt François, "Zij is al te zeer verzwakt. Zelfs Justitie is kennelijk niet meer in staat om te reageren op de onthullingen van het dagblad ’Folha de S.Paulo’ dat op 18 oktober een massaal systeem van boodschappen anti- PT (de Arbeiderspartij met hun kandidaat Fernando Haddad die het op 28 oktober opneemt tegen Bolsonaro) onthulde op WhatsApp betaald door verboden privé- financieringen. De familie Bolsonaro heeft het ’Tribunal supérieur électoral’ met geweld bedreigd als het zich gaat bemoeien met deze verkiezingsfraude op grote schaal".

De zwakke positie van de rechterlijke macht is te wijten aan het proces van het steeds brozer worden van de democratische instituties dat in 2016 begonnen is met de afzetting van de democratisch gekozen president Dilma Roussef (PT). Met deze ongrondwettelijke manoeuvre dacht de centrum-rechtse coalitie die het Congres controleerde, zich duurzaam van de macht meester gemaakt te hebben. Maar deze coalitie heeft alleen maar het bed gespreid voor een radicaal anti-PT activisme en is op haar beurt ongeloofwaardig geworden door een drastisch bezuinigingsbeleid en door een reeks corruptieschandalen in haar hoogste gelederen.

De achteruitgang van de rechtsstaat werd bevestigd in april 2018 met de in gevangenneming van de vroegere president en kandidaat van de PT: Lula da Silva, met te zijner tijd een tegen hem aan te spannen proces De vroegere president, de grote favoriet voor de presidentsverkiezingen, werd tegen alle rechtsregels in verboden aan de verkiezingen deel te nemen, waardoor ook volgens het Comité voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties er sprake is van een vervalste electorale verkiezingscampagne. Bolsonaro profiteerde daarvan en riep zichzelf uit als de heraut van het moreel, terwijl hij zelf betrokken is bij en besmeurd is door verscheidene affaires van verboden zelfverrijking en verduistering van publieke fondsen. Zijn ideologische ommezwaai herinnert ook aan het Italiaanse fascisme: tegenstander van neoliberale hervormingen in de jaren 1990 slaagde Bolsonaro er vlak voor de verkiezingen in zich met de zakenwereld te verzoenen en deze voor hem te winnen met een programma dat voorziet in de ontmanteling van sociale rechten en van het publieke onderwijs.

Naar het beeld van de electorale dynamiek tussen beide wereldoorlogen, berust de golf die Bolsonaro aan de macht brengt, op een complexe relatie tussen een volkse steunbetuiging, leugens, geweld en een veelbetekenende verstandhouding met de elites van het land. Zijn overwinning bevestigt een afwijking van de democratische koers van de westerse wereld in zijn algemeenheid naar een autoritaire situatie die op termijn ook Europa kan bedreigen. De sinds het einde van de koude oorlog aan de gang zijnde democratische beweging, is ook in Europa bezig aan een terugtocht en de verkiezing van Bolsonaro kan een nieuwe etappe van deze funeste ommekeer inluiden zeker als deze gepaard gaat met een internationale neutraliteit en onverschilligheid. Met name extreem-rechtse groepen binnen de Europese populistische bewegingen en partijen zullen daar heel graag gebruik van maken.