Wetenschapsfilosofie, deel 10B: Objectieve en subjectieve methoden van kennisverwerving: boeddhisme en wetenschap

Civis Mundi Digitaal #76

door Piet Ransijn

Het boeddhisme is een uitgebreid onderwerp. We beperken ons hier tot een soort casestudy van de 8^e Mind and Life conferentie, geredigeerd door de bekende deskundige op het gebied van emotionele intelligentie Daniel Goleman, Destructieve emoties: Een dialoog met de Dalai Lama. Dergelijke emoties zijn een bron van ellende. De wetenschap heeft er (nog) geen algemeen toepasbare oplossing voor. Het boeddhisme is gericht op constructieve emoties zoals mededogen, vrede, vreugde, evenwicht en het ombuigen van negatieve emoties. Daar ging de conferentie eigenlijk ook over. Aan deze conferentie bij de Dalai Lama in Noord India nam met een select gezelschap deel van psychologen, neurowetenschappers, filosofen, een godsdienstwetenschapper en enkele boeddhistische monniken.

De 5 dagen van de conferentie gingen over

1. het genoemde hoofdthema: destructieve (en constructieve) emoties

2. het ontwikkelen van emotioneel evenwicht,

3. neurowetenschap en emoties en ons vermogen om te veranderen,

4. emotionele vaardigheden, waaronder het aanmoedigen tot mededogen en de invloed van cultuur,

5. bewustzijnsonderzoek en plooibare hersenwerking (neuroplasticiteit).

De wetenschappelijke belangstelling van de Dalai Lama

De Dalai Lama wordt ‘een geboren wetenschapper’ genoemd met een brede interdisciplinaire interesse. Hij heeft geen wetenschappelijke opleiding zoals Maharishi Mahesh Yogi, die natuurkunde studeerde, maar groeide op in een premoderne samenleving. Toen China Tibet bezette in 1959 ging er in India een wereld voor hem open. “Hij kreeg toeging tot een overvloed aan wetenschappelijke literatuur…  en nam elke gelegenheid te baat om iedere wetenschapper die zijn pad kruiste met vragen te overstelpen.”

“In 1973 had hij een ontmoeting met Karl Popper… op een congres over filosofie en spiritualiteit… Poppers falsificatietheorie bleek wonderwel aan te sluiten bij de kennis van de Dalai Lama… De hypothese wordt bevestigd of ontkracht. Op die zorgt het principe van falsifieerbaarheid voor de zelfcorrigerende werking binnen het wetenschappelijk bedrijf… Mensen zijn geneigd een wetenschappelijke hypothese als een absolute waarheid te beschouwen en niet als een voorlopig en toevallig gegeven.”

“Hij hoorde ook over het werk van Thomas Kuhn over paradigmawisselingen… Dit sterkte de Dalai Lama in de overtuiging dat we wetenschappelijke waarheden nooit als absoluut en onvergankelijk moeten beschouwen, maar als theorieën die achterhaald kunnen worden doordat ze niet meer aansluiten bij de feiten… Het zelfcorrigerende proces… vindt zijn parallel in de boeddhistisch logica… ‘In zekere zin zijn de methodologieën van het boeddhistische denken en van de wetenschap op wezenlijke punten vergelijkbaar’” (p 66-69).

De Dalai Lama is genegen het boeddhisme aan te passen als het evident in strijd is met de wetenschap. Hij ontdekte bijv. dat de aarde rond is en om de zon draait. De wetenschap kan op zijn beurt zijn licht opsteken bij oosterse filosofieën. Het boeddhisme is vooral ver gevorderd in het begrijpen van de nuances van het menselijke bewustzijn.

De Dalai Lama had ook gesprekken met de fysicus David Bohm, die studeerde bij Einstein en Krishnamurti. Toen Bohm hem vertelde over ‘de non-substantiële aard van de werkelijkheid’ volgens Niels Bohr, herkende hij daarin ook boeddhistische principes. Non-substantieel betekent dat de werkelijkheid uiteindelijk geen substantie heeft en ook geen materie is en immaterieel is. Je zou het ook een veld van bewustzijn kunnen noemen zoals als in de Indiase filosofie. Hij ontmoette ook Carl Friedrich von Weizsäcker, de naaste collega van Werner Heisenberg bij het Duitse atoombomproject, dat zij naar hun zeggen zouden hebben getraineerd. In zijn boek Wege in de Gefahr komt hij aan het eind uit bij ‘het licht van het bewustzijn’ dat door meer meditatie toegankelijk kan worden. In de vele boeken over oosterse filosofie en kwantumfysica wordt gezocht naar overeenstemming tussen beide.

Het boeddhisme heeft een onderzoekstraditie op het gebied van bewustzijn. Analoog met de wetenschap vinden er debatten en disputen plaats. Inzichten worden niet klakkeloos aangenomen als geloofsartikelen maar getoetst aan de ervaring. De open en ontvankelijke opstelling van de ‘machtsvrije dialoog’ van Habermas heeft ook een pedant in oosterse filosofieën, waar ook de argumenten tellen. Methoden voor bewustzijnsonderzoek zijn er belangrijker dan geloofsartikelen en leerstellingen.

Destructieve en constructieve emoties

Waarom worden emoties destructief of schadelijk en wat kunnen wij daaraan doen, om ervan los te komen?’ was het thema van de conferentie (p 82, 88). Eigenlijk gaat het om ‘het goede leven’ van Aristoteles en de Bijbelse deugden. Andere vragen waren: Wat maakt je tot een goed mens? Op welke manier dienen emoties aangepast te worden? Kunnen we daarvoor meditatie gebruiken? (p 94).

Opmerkelijk was dat mededogen bij het boeddhisme zowel betrekking heeft op onszelf als op de ander. “Filosofen in het Westen begrijpen deze emoties meer in termen van het vergemakkelijken van de interpersoonlijke relaties dan in termen van de vervolmaking van onze innerlijke natuur… Onze traditie voorziet nauwelijks in manieren om binnen onszelf tot innerlijke harmonie te komen,” was een van de conclusies (p 99). 

Oosterse filosofieën zijn te beschouwen als toegepaste psychologieën (p 109). Er wordt onderscheid gemaakt tussen de stroom van gedachten en gevoelens en het achterliggende pure object-loze bewustzijn. Daarin is geen ‘ik’ te traceren. Ook niet in het lichaam of in de stroom van bewustzijn van gedachten en gevoelens, waarin het als een ‘sterk gevoel van ik’ aanwezig is als een soort van zichzelf bevestigend idee (p117, 118).

Het pure bewustzijn kan bij meditatie ervaren worden, maar wordt gewoonlijk als een onderliggend scherm met beelden overdekt. Te vergelijken met golven op de oceaan van het bewustzijn die in de diepte stil is. “Mind is vibrating consciousness”, schrijft Maharishi in The Science of Being. Hij gebruikt dezelfde vergelijking van gedachten en gevoelens als golven van een oceaan. Door de stille diepte te ervaren en ermee vertrouwd te worden, is het mogelijk vrij te zijn van emoties en deze te cultiveren en te verfijnen. De uiteenlopende emoties, waarop uitvoerig wordt ingegaan, zijn te beschouwen als golven, die opkomen en voorbijgaan.

Uiteindelijk gaat het om het bereiken van geestelijk evenwicht, gevestigd in het pure bewustzijn, dat daaraan voorbij gaat. Zelfbeschouwing is een belangrijk vermogen bij emotionele intelligentie. Het kan helpen bij bevrijding door afstand te nemen van de identificatie met emoties (p 179). De alerte rusttoestand bij meditatie kan daarvoor bevorderlijk zijn. De identificatie verschuift van een emotie naar het onderliggende bewustzijn.

Bewustzijnsonderzoek

Het blijkt dat bewustzijnsverandering vaak samengaat met fysiologische veranderingen in de hersenwerking en hartslag, huidweerstand, spierontspanning enz. Dat geldt met name voor de ‘alerte rusttoestand’ bij meditatie. Dit is al eerder onderzocht door o.m. R K Wallace in The Physiological Effects of Transcendental Meditation en de Collected Papers van D Orme-Johnson Ed.  met onderzoeksverslagen over Transcendente Meditatie.

Bij het thema bewustzijnsonderzoek komen subjectieve en objectieve methoden van kennisverwerving aan bod. Beide zijn belangrijk bij dergelijk onderzoek. Bewustzijn is iets subjectiefs, dat objectief kan worden onderzocht. Objectieve metingen geven letterlijk geen beeld van de (subjectieve) ervaring van een persoon. Als je niet weet wat de persoon ervaart, weet je eigenlijk niet wat je meet bij de registratie van hersenimpulsen. Daarom is aanvulling nodig van het objectieve derde-persoons-perspectief nodig met subjectieve eerste-persoons-perspectief. Het tweede-persoons-perspectief ligt daartussenin en bestaat o.m. uit gestandaardiseerde vragenlijsten en tests. Meditatiemethoden zijn ook van belang als subjectieve methoden tot bewustzijnsverandering, een van de mogelijke toepassingen van bewustzijnsonderzoek.

Subjectieve ervaringen zoals angst kunnen objectieve gevolgen hebben. Omgekeerd hebben objectieve aandoeningen subjectieve gevolgen. Subject en object, bewustzijn en materie zijn niet te reduceren tot één van beiden, zoals Popper al aangaf in The Self and Its Brain. Het is niet mogelijk onze wereld geheel te objectiveren, zoals de wetenschap heeft geprobeerd. Zonder waarnemend subject zou er van de wetenschap weinig of niets overblijven en zouden we niet weten dat er een objectieve werkelijkheid is.

Het onderdeel bewustzijnsonderzoek werd geleid door uit Chili afkomstige Amerikaans-Franse bioloog en cognitieve neurowetenschapper Francisco Varela. Hij heeft o.m. het Mind and Life Instituut opgericht en de volgende boeken geschreven: Embodied Mind; The View from Within; On Becoming Aware: The Pragmatics of Experience en daarnaast meer dan 200 wetenschappelijk artikelen.

Het ervaringsmoment

Een opmerkelijk moment dat hij beschrijft, het ervaringsmoment, waarop een samenhangende ervaring ontstaat uit een hoeveelheid impulsen. Dat is ook van toepassing op ervaringen en waarnemingen waarop de empirische wetenschap berust. Verschillende hersengebieden gaan dan synchroon  functioneren. “Overal in de hersenen  bevinden zich trillende neuronen… Als je hier een golf hebt en daar een golf, vanuit verschillende delen van de hersenen, dan gaat een aantal synchroon lopen, die dus met elkaar gaan trillen. Als dit in de hersenen tot een patroon wordt – het hebben van een perceptie of het maken van een beweging – raakt de fase van deze trilling geharmoniseerd… Elk van de oscillaties is eigenlijk een andere toon en door ze te combineren krijg je een muziekstuk... Een groot deel van de oscillatiepatronen van de hersenen zoekt elkaar spontaan op om samen een melodie te laten ontstaan [of weer te geven], of met andere woorden: het ervaringsmoment. Dat is het ‘woeps’. Maar er is geen dirigent te bekennen… er zit binnenin geen klein mannetje” (p 394-95). Met andere woorden: een ‘ik is niet te vinden.

Dit komt overeen met bevindingen van John Eccles (en Karl Popper) in The Self and Its Brain. Bewustzijn en bewuste ervaring, die subjectief is, lijken moeilijk te lokaliseren. Wel zijn er onmisbare bijbehorende hersengebieden. Je kunt niet zeggen: daar zit de ervaring in de hersenen of daar zit het bewustzijn. Laat staan dat er en chemische of fysische formule voor gevonden zou kunnen worden. Het combineren en analyseren van subjectieve ervaringen en objectieve metingen is belangrijk bij dit onderzoek, waarbij objectieve en subjectieve onderzoeksmethoden worden gecombineerd. Dit lijkt een veelbelovende benadering bij toekomstig onderzoek.

Ook de fenomenologie van de in deel 10A genoemde Edmund Husserl, komt aan de orde, evenals de baanbrekende psycholoog William James, zie mijn artikelen over het subliminale bewustzijn Er verscheen eerder een artikel over Husserl van Hans Komen. In het Westen zijn dus ook subjectieve of gecombineerde benaderingen, bijv. in de Duitse Romantiek, zie 10A. Vergelijkend onderzoek van oosterse en westerse benaderingen is een interessant onderzoeksthema. Beoogd onderzoek van yogi’s, die daar in India al vele jaren mediteren en soms bijzondere vermogens zouden hebben om fysiologische functies zoals hersenwerking te veranderen, leverde weinig op. Zij voelden er niet voor om zich te laten doormeten.

De conferentie was een significante stap in samenwerking van oosterse wijsheid en westerse wetenschap. De relevantie van constructieve emoties en bewustzijnsverandering zal duidelijk zijn, gezien de schadelijke werking van destructieve emoties en gebrek aan bewustzijn. Groei van het bewustzijn is een sleutel tot verdere ontwikkeling en is noodzakelijk om de objectieve sociale en technologische ontwikkelingen enigszins meester te blijven. Het is ook een directe weg naar vervulling en zou bevorderlijk zijn voor de creativiteit, intuïtie en inventiviteit die van wezenlijk belang zijn bij wetenschapsbeoefening.

Hoewel er nog veel meer over te berde is te brengen, ronden we hiermee de serie over wetenschapsfilosofie af. De serie is oorspronkelijk bedoeld om de grenzen van ons (wetenschappelijke) kennen af te bakenen en te verruimen, onder meer met subjectieve onderzoeksmethoden, om daardoor ons bewustzijn meer toegankelijk te maken als een van de laatste betrekkelijk onontdekte gebieden, die een schat aan ongekende mogelijkheden en hulpbronnen bevatten.

De Dalai Lama met Daniel Goleman en Francisco Varela