Nostalgie en propaganda in Rusland

Civis Mundi Digitaal #86

door Jan de Boer

De herdenking van de ‘Grote Patriottische Oorlog‘ – zo noemt men de tweede wereldoorlog in Rusland – gaat niet alleen meer gepaard met een imposante militaire parade op het Rode Plein. Sinds 2015 wordt de viering van de overwinning van het naziregime vergezeld door een gigantische burgerlijke optocht, genoemd het ‘onsterfelijke regiment‘: een processie waarin de levenden zwaaien met portretten van hun dode ouders en grootouders. Zo hebben op 9 mei jongstleden ongeveer 10 miljoen mannen en vrouwen in Rusland gedefileerd en zelfs mensen in andere landen, geïnitieerd door de Russische Ambassades. In Moskou liep Poetin zoals ieder jaar vooraan in de stoet met een foto van zijn in de oorlog geblesseerde vader.

Dit initiatief, een zeldzame en onafhankelijke manifestatie in het land van Poetin, begon in 2012 in de in het westen van Siberië gelegen stad Tomsk en is bedoeld als eerbetoon aan de doden en overlevenden van deze verschrikkelijke oorlog, die 27 miljoen slachtoffers eiste. Maar al heel gauw, vanaf 2015, het jaar van de zeventigste verjaardag van de overwinning, kregen deze optochten een ander karakter, en werden ze door de propagandisten van de macht ingekaderd. Het Kremlin maakte zich meester van het ‘Onsterfelijke regiment’, maakte er een heidense vergoddelijking van de aanbidding van de natie van, en stemde het af op de nieuwe ideologie van de Russische Staat, gebaseerd op een mateloos patriottisme en een militarisering zonder precedent. Vandaag de dag defileren zelfs kleine kinderen in ganzenpas en in uniform bij en in scholen. Militaire kracht wordt zo verheerlijkt en tegelijkertijd bereidt het de geesten voor op mogelijke conflicten. De televisiezenders bewerken het publiek met films en documentaires over de heldenmoed en de geest van zelfopoffering van een « generatie van overwinnaars » om een uitdrukking van Poetin te gebruiken. Stalin is in ere hersteld en de officiële geschiedenis is ontdaan van alles wat dit glorieuze verhaal zou kunnen aantasten. De schoolboeken zwijgen over het in augustus 1939 gesloten Ribbentrop-Molotov verdrag tussen Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, over de deelname van 1,2 miljoen inwoners van de Sovjet-Unie aan de kant van Nazi-Duitsland in de oorlog, over het feit dat deze in 1941 begonnen nationale overlevingsoorlog, vervolgens een bevrijdingsoorlog, werd gevolgd door de inlijving van landen die onder controle van de Sovjet-Unie stonden…

Deze inkapseling ten gunste van Rusland, dat zich als enige erfgenaam van de overwinning op ‘het kwaad’ ziet, ten nadele van de andere landen van de vroegere Sovjet-Unie, vindt ook zijn grond in de nostalgie van het tsaristische imperium en de door de Orthodoxe kerk weer aangewakkerde messiaanse visie van het Russische volk. Het is een mengsel dat de bevolking in staat stelt zich te verzamelen rond de macht tegenover de veronderstelde vijanden, met name het Westen.

Het is overigens geen toeval dat de burgerlijke optochten van het ‘Onsterfelijke regiment‘ na de annexatie van het Oekraïense schiereiland de Krim in 2014 goed georganiseerde, grote demonstraties van fervent patriottisme zijn geworden. De geopolitieke eenzaamheid waartoe Rusland zichzelf heeft veroordeeld, maakt een sterk leger noodzakelijk en een mobilisatie rond een sterk nationaal idee, die van een zegevierend onsterfelijk volk dat blind zijn leider Poetin volgt. Het ‘Onsterfelijke regiment‘ wordt zo een machtig instrument met rijk verspreide beelden, dat een ‘wij‘ van rechtvaardigen tegenover historische en hedendaagse ’fascisten’ stelt: Oekraïners, inwoners van de Baltische landen en soms alle Europeanen. De in het begin spontane beweging is nu gestructureerd en wel in die mate dat portretten van veteranen ook door de Staat geleverd worden. Je kunt ze in Moskou vinden in achterplaatsen zo gauw de manifestatie afgelopen is.