Over Wim Couwenberg

Civis Mundi Digitaal #87

door Piet Ransijn

Caspar David Friedrich, Der Wanderer  úber dem Nebelmeer

 

Uit Rilke, Stundenbuch	Terugblik
Das Das war der Mann, der immer wiederkehrt,	Ziehier een man die nog eens terugkijkt
wenn eine Zeit noch einmal ihren Wert,	naar een voorbije tijd en haar op waarde schat
da sie sich enden will, zusammenfasst.	vóór zijn leven eindigt dit nog samenvat
Da hebt noch einer ihre ganze Last	Hij tilt en voelt nog eens de lading van die tijd
und wirft sie in den Abgrund seiner Brust.	Laat het bezinken in de afgrond van zijn hart
Die vor ihm hatten Leid und Lust;	dat al zijn vreugde en zijn smart bevat
Er aber fühlt nur noch des Lebens Masse	Hij voelt nog eens de omvang van zijn leven
und dass er Alles wie ein Ding umfasse, -	Als een voltooid geheel wil hij zijn leven overgeven
nur Gott bleibt über seinem Willen weit:	Alleen blijft God nog boven zijn gewenst bereik
da liebt er ihn mit seinem hohen Hasse	Hij verlangt daarom ook vurig en verheven
für diese Unerreichbarkeit.	naar zijn niet te vatten onbereikbaarheid

 

Rainer Maria Rilke, Stundenbuch.  In vrije vertaling, uit Civis Mundi nr 24: Het onbereikbare in gedichten weergegeven

 

Hedikhuizen, Gem. Heusden het geboortedorp van Couwenberg ten Westen van  Den Bosch, waar hij later heen verhuisde

 

Dit artikel schreef ik in 2017 voor de verjaardag van Wim Couwenberg. Hij vond het beter om het te plaatsen als hij zich zou terugtrekken.

Wim Couwenberg heb ik leren kennen als een veelzijdig, zeer onderlegd en betrokken persoon. Een hartelijke man, die zich bekommert om anderen. Ook om de schrijvers met wie hij veel te maken heeft. Hij geeft ze de ruimte, ook als ze originele en/of afwijkende ideeën hebben. Hij is een bescheiden persoon, maar  staat voor zijn visie en missie. Zo kan ik nog een tijdje doorgaan en er een soort lofrede van maken. Maar ik denk dat Wim daar niet van houdt. Daarom ben ik in het volgende stuk begonnen met een terugblik op onze samenwerking en hoe ik hem heb leren kennen. Daarna ga ik de uitdaging aan het 93-jarige leven en werk van Wim in kort bestek te typeren. “Op mijn leeftijd moet je niet meer zoveel in het voetlicht (willen) treden,” zei hij toen ik vorig jaar iets over hem wilde schrijven. Daarom heb ik het beperkt gehouden.

 

Hoe onze samenwerking begon

Toen ik in 1982 een boek [1] had geschreven, stuurde ik een exemplaar ter recensie naar Civis Mundi. Hij schreef een enthousiaste reactie en stelde voor er een themanummer aan te wijden. Zo gezegd, zo gedaan. Zo ontstond een vruchtbare samenwerking met enkele bezoeken aan Wim en zijn vrouw.

Wim nodigde mij daarna uit voor een redactieraad of adviesraad. Ik schreef artikelen, recenseerde boeken en hielp mee met het organiseren en geven van studieconferenties. Ik vond in hem een open man met een originele, integrale, veelzijdige visie. Ook progressief in de zin van gericht op vooruitgang met behoud van verworvenheden en verworven waarden.

 

Ophef over inburgering 

Waarom zijn integriteit in die tijd (1983) in diskrediet werd gebracht en er zo’n ophef werd gemaakt over zijn voorstel om meer aandacht te besteden aan inburgering, was voor mij onbegrijpelijk. Als socioloog leek het mij evident dat enige bekendheid met onze cultuur en samenleving in het belang van zowel de migranten als het gastland was, zoals nu algemeen wordt aangenomen.

Wim voorzag ontwikkelingen en cultuurconflicten waar we nu middenin zitten. Wat nu gemeengoed is, werd toen bestempeld als een reactionaire, fascistische visie. Het verband met dergelijke kwalificaties ontging mij. Misschien omdat er sprake was van enige aanpassing aan de cultuur van het gastland, van ons volk en vaderland. Wim was zijn tijd vooruit. Hij keek verder en dacht dieper na. Ik zag hoe het onbegrip hem raakte.

 

Hernieuwd contact

Toen mijn gezin zich uitbreidde en het te druk werd met mijn werk als docent en onderwijsadviseur, hield mijn medewerking eind jaren ’80 op. Nadat zijn vrouw was gestorven, nam Wim weer contact op, rond 2009. Opeens klonk er een stem uit het verleden. Hij wilde op bezoek komen. We hielden toen contact en ik stuurde hem weleens gedichten, maar was nog niet in de gelegenheid om artikelen te schrijven.

Voorafgaand aan mijn pensioen in 2014 zei Wim dat hij mij “als dichter wilde introduceren”. Hij nodigde mij uit een aantal gedichten te publiceren met enige toelichting. Toen kreeg ik de smaak van het schrijven weer te pakken en hebhet ene artikel na het andere geschreven. Door Wim werden deze kritisch gelezen en enthousiast ontvangen. Hij was een belangrijke motivator.

Niet lang daarna vroeg hij of ik zijn functie zou willen overnemen. Dat overviel me nogal. Laat ik eerst maar eens toetreden tot de redactie, dacht ik. Dit versterkte onze eerdere samenwerking. Het leidde soms tot discussies over uitgesproken visies. Op de meeste punten waren we het eens, op sommige punten niet. Het generatieverschil speelt wellicht ook een rol bij deze discussies. Het ging meer om accentverschillen dan principiële kwesties [2].

 

 

Generatieverschil en overeenstemming

Wim was in de jaren 50 gemeenteraadslid voor de KVP in Rotterdam, journalist en (parlementair) redacteur bij De Maasbode [3] tot deze in 1959 fuseerde met De Tijd. Hij behoorde tot de zogenaamde stille generatie [4] van de harde werkers aan de wederopbouw na de oorlog. Strikt genomen behoort Wim (1926) nog tot de spaarzame vooroorlogse generatie. Kenmerken van de stille generatie zijn evenzeer of meer op hem van toepassing. Wim gaat met zijn tijd mee, daarom zijn kenmerken van wel drie generaties op hem van toepassing.

Hij leek een lid van het ’establishment’, zoals dat werd genoemd door de naoorlogse ’opstandige generatie’, die alles anders wilde,maar eigenlijk nog niet goed wist “hoe onze samenleving het best kan worden ingericht”, in termen van Wim. Hij was al langer bezig met de maatschappelijke uitdagingen van de kenterende tijd en wat daarbij komt kijken. Hij heeft daarover vele (jaar)boeken geschreven en het vindt nog steeds zijn weerslag in vele artikelen.

 

Vlijmen na 1900, in de buurt van Hedikhuizen, een typisch Brabants dorp

 

Bij de tijd en zijn tijd vooruit

Zoals gezegt is Wim ’bij de tijd’ en gaat hij met zijn tijd mee. Als lid van de stille generatie heeft hij zich bepaald niet stil gehouden. In die zin toont hij enige overeenstemming met de spraakmakende ’opstandige generatie’, die verzuilde en vastzittende sociale structuren wilde doorbreken. Wim was met zijn politieke doorbraak-denken zijn tijd vooruit, zoals vaker. Als een actieve en open persoon hield hij zich niet stil en wilde hij verandering.

Zijn proefschrift werd niet niet katholiek genoeg bevonden. Daarom botste hij met zijn promotor in het conservatieve katholieke Nijmegen en het bijbehorende wetenschappelijke en theologische ’establishment’ [5]. Dat was daar toen met elkaar verstrengeld. Zijn katholieke opvoeding heeft veel invloed op Wim gehad. Pas later kwam hij tot een meer vrijzinnige oriëntatie, zoals hij in diverse artikelen heeft beschreven. In zijn jonge jaren waren in het katholieke Zuiden de structuren meer autoritair dan in het gemengde Westen. Hij vond een promotor in Leiden. Na zijn promotie nam hij een baan aan als jounalist van De Maasbode en kwam hij in Rotterdam terecht.

 

De hervormingsgezinde jaren ’60 en wat ervan terecht kwam

Bij Wim was iets van het elan van de jaren ’60 al eerder voelbaar. Hij streefde zowel naar politieke, sociaal-culturele en spirituele hervormingen in een integraal perspectief met oog voor de onderlinge samenhang. De kritische hervormingszin van Wim en zijn pleidooi voor democratisering is progressief te noemen, maar niet links. De ’linkse pers’ heeft hem onheus bejegend als (extreem) rechts bij de discussie rond zijn voorstellen over inburgering.

Hij wilde als man van het midden de verzuilde sociale en politieke cultuur en de tegenstelling tussen links en rechts doorbreken als pionier van een brede volkspartij van het midden, het latere CDA, dat nu in de media als conservatief wordt bestempeld. Later werd politieke vernieuwing nagestreefd door D66 en de PPR, Politieke Partij Radicalen. De breder gedragen vernieuwingspoging van Pim Fortuyn vond een meer recent tragisch einde. Het is onduidelijk tot welke vernieuwingen dit alles heeft geleid.

 

 

Wim heeft als veranderingsgezind man met diverse generaties en vernieuwingsbewegingen meegedaan. Hij noemde zichzelf ooit een dissident. Hoewel hij zich kenmerkt door een grote openheid, heeft hij ook iets ‘eigenzinnigs’. Je zou hem hervormingsgezind maar niet zozeer opstandig kunnen noemen. Daarin onderscheidt hij zich van de Protestgeneratie. Wim is meer een ‘bruggenbouwer’, ook tussen de generaties. Medewerkers van Civis Mundi vertegenwoordigen diverse generaties, hoewel de oudere generaties relatief sterk vertegenwoordigd lijken.

Vanaf de jaren ’60 bracht de opstandige generatie grensverleggende, roerige tijden met zich mee. Of dit de beoogde substantiële hervormingen en verbeteringen heeft gebracht, daarover lopen de inzichten uiteen. In hoeverre is bijv. de zeer kostbare verzorgingsstaat te handhaven? Hoe is dat te betalen? [6]. Wat is er terecht gekomen van de  democratisering, die toen luidkeels nagestreefd werd? Zijn baantjes en posities niet vooral  opgeschoven naar de protesterende generatie, die lang in die posities is blijven zitten? Daardoor waren ze niet beschikbaar voor volgende generaties. Misschien had  mede om die reden de volgende ‘Verloren generatie’ een betrekkelijk grote werkloosheid het hoofd te bieden. Hoe het ook zij, de protestgeneratie kan een grensverleggende generatie genoemd worden, die de gemoederen in beroering heeft gebracht en diverse veranderingen met zich meebracht.

Bij Wim is zijn hervormingsgezindheid niet beperkt gebleven tot vrijblijvende discussies. Als harde werker van de stille generatie van de wederopbouw na de oorlog heeft hij gedegen en grensverleggende studies geschreven, colleges gegeven, onderwijsvernieuwing ingevoerd, tal van conferenties georganiseerd en zijn vaak maatschappelijk betrokken en op politieke actie gerichte inzichten op vele wijzen kenbaar gemaakt.

 

Een greep uit zijn sociaal-culturele en politieke visies

Op sociaal-cultureel gebied stond Wim bijvoorbeeld kritisch en hervormingsgezind tegenover de christelijke seksuele moraal, waarmee hij was opgevoed en geïndoctrineerd door RK paters (Jezuïeten). De (echtelijke) liefde bleef bij hem centraal staan, vooral de liefde voor zijn vrouw. Hij spreekt nog altijd met roerende liefde over haar.

Ook in politiek opzicht draafde hij niet door in zijn hervormingszin. Hij paste niet in het politieke ’establishment’ van de particratie, waar hij zich in een recent nummer nog kritisch over heeft uitgelaten. Hij was zijn nog sterk verzuilde tijd vooruit met zijn christendemocratische ideeën, die op het CDA vooruit liepen. Door zijn partij werd dit toen nog niet erg serieus genomen. Dat kwam pas later. Het was toen nog niet het goede moment. Zo kwam hij politiek gezien aan de zijlijn te staan. De landelijke politiek ging aan hem voorbij en hij werd hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Erasmus Universiteit in 1976. Hij bleef zijn visie doorlopend naar voren brengen in grote landelijke kranten en tijdschriften. De laatste jaren alleen nog maar in zijn eigen tijdschrift. Het lijkt op leeftijdsdiscriminatie. Want Wim heeft nog genoeg te zeggen.

Een belangrijk thema, dat herhaaldelijk terugkeert in zijn werk, is de moderniteit. Hij heeft dit zelf ervaren als een bevrijding van het dogmatische RK geloof, dat hij heeft vervangen door een modern, kritisch en vrijzinnig katholicisme. Ook dit thema komt telkens weer naar voren, bijv. in nr 73, 75 e.v. Zijn laatste jaarboek over moderniteit is uitvoerig besproken in drie artikelen in nr 75, 76 en 77.

In de vroegere indeling van Civis Mundi in meer dan twintig thema’s zijn de belangrijkste thema’s te vinden, van politieke en staatsrechtelijke thema’s tot filosofische en levensbeschouwelijke thema’s, die de brede belangstelling en deskundigheid van Wim Couwenberg weergeven.

 

Zijn levensbeschouwing: een agnost die gelooft in karma en reïncarnatie?

In spiritueel opzicht voelde hij veel voor het idee van een voortbestaan na het fysieke overlijden of overgaan, in het bijzonder de karma en reïncarnatie-gedachte. Wim vindt dit een plausibele hypothese, die in de hele wereld wijd verbreid isen algemeen aanvaard is in oosterse religies. Uiteindelijk zijn voor dergelijke hypotheses weinig harde, overtuigende gegevens beschikbaar als bewijsmateriaal. In kwesties van leven en dood en leven na de dood is dit moeilijk te leveren, hoezeer ook van belang voor de zingeving van ons leven en sterven.

Daarom noemt Wim zich (ook) een agnost: hij weet het uiteindelijk ook niet. Het betekent niet dat hij niets gelooft of niets weet, verre van dat laatste. Hoe veel wij ook weten, er blijven vragen die we niet, of in elk geval niet wetenschappelijk, met enige zekerheid kunnen beantwoorden. Over deze zijn veel artikelen en ook jaarboeken verschenen bij Civis Mundi, evenals over andere thema’s die hier zijn aangesneden (zie bijv nr 84 en 86).

 

Noten 

Op 19 januari 2019 verscheen een vrij uitgebreid interview met Wim Couwenberg in Elseviers Weekblad: ‘We leven in cultuur van verandering’. Op de website onder de titel ‘Geloof niet opgewassen tegen de moderniteit’. Het geeft onder meer weer hoe bij Wim het oude geloof werd vervangen door zijn visie van de moderniteit, aangevuld met spirituele zingeving uit religieuze bronnen. Zie www.elsevierweekblad.nl/nederland/achtergrond/2019/01/we-leven-in-cultuur-van-verandering-158469w/. Het wordt samengevat in Civis Mundi nr 76: www.civismundi.nl/index.php?p=artikel&aid=4809.

1. Piet Ranijn en Nico Schulte, Bewustzijn als bewapening. Vrede en ontwapening door groei van collectief bewustzijn. Dat was in die tijd van grote vredesdemonstraties erg actueel. Het boek ging in op de collectieve achtergronden voorbij de tegenstelling tussen bewapenen en ontwapenen. Hoe maatschappelijke tegenstellingen samenhangen met een uiteenlopend collectief bewustzijn. Het heeft weinig van zijn actualiteit verloren.
2. Wim wil zich als onafhankelijk publicist midden in het politieke spectrum plaatsen met Civis Mundi als onafhankelijk tijdschrift. Hij bedoelt hiermee wellicht  dat hij niet in een bepaald kader past, politiek, noch religieus of wetenschappelijk. Hij is een integraal denker die polaire complementen en tegenstellingen probeert te integreren. Sociologisch gezien is ons denken niet onafhankelijk, maar mede afhankelijk van onze sociaal-culturele achtergrond en omgeving, waarmee we in voortdurende wisselwerking verkeren. Dat geldt ook voor Wim Couwenberg. In een wat ongelukkige formulering schreef Marx reeds dat het maatschappelijk zijn het bewustzijn bepaalt (bestimmt). Maar ook andersom bepaalt ons denken het maatschappelijk gebeuren. Het denken van Marx is bijv. medebepalend geweest voor communistische revoluties, al zou hij die hij zelf niet zo bedoeld hebben.
3. Volgens Wikipedia “bezaten beide avondbladen een conservatief-katholieke signatuur en waren meer georiënteerd op de welgestelde en meer ontwikkelde, financiële en intellectuele katholieke bovenlaag, terwijl de katholieke ochtendkrant de Volkskrant, pas opgericht na de Eerste Wereldoorlog, gelieerd was met de Katholieke Arbeidersbeweging (KAB), het latere Nederlands Katholiek Vakverbond (NKV).” Wim heeft later vele bijdragen geleverd aan zowel de Volkskrant en het NRC/Handelsblad.
   Wim ziet zichzelf als een man van het midden. Hij had van huis uit wel een conservatief katholiek referentiekader, dat met de jaren progressiever werd en later mogelijk weer wat conservatiever, met name na de ’linkse hetze’ tegen zijn inburgeringsvoorstellen en andere visies die niet in het linkse straatje pasten.
4. Volgens de generatie-typologie in het standaardwerk van socioloog Henk Becker, Generaties en hun kansen (1962). De generatiesociologie is geïntroduceerd door Karl Mannheim in Het generatieprobleem (1928).
5. Zie zijn interessante persoonlijke intermezzo in S.W. Couwenberg: Jaarboek 2012: Wereld-gebeuren sinds de jaren 60: van linkse dominantie naar liberale triomf. De titel vind ik zegt iets over zijn positionering en waardering. De linkse dominantie heeft hem parten gespeeld, hoewel deze wellicht alleen in de media gold en de rechtse Telegraaf was de grootste krant van ons land. Van een links debacle naar liberale dominantie zou m.i. een meer passende titel zijn voor ons tijdsgewricht.
   Op internet kwam ik een boeiend interview van een uur tegen: ’Een leven lang Wim Couwenberg’ van 1 juni 2000 http://www.woord.nl/luister~IMX_NOS_722853~wim-couwenberg~.html.
   Dit interview stemt sterk overeen met wat Wim in de loop der jaren heeft verteld: geboren in een klein dorp in een RK gezin. Hij maakte kennis met andersdenkenden op het opendbare Stedelijk Gymnasium in Den Bosch en het streefde naar integrerend inzicht vanuit een interdisciplinaire oriëntatie met een brede interesse in politieke, maatschappelijke, culturele en levensbeschouwelijke vraagstukken, spiritualiteit, zingeving en religie.
6. Zie N. Wilterdink, e.a., Samenlevingen, hfst 10 Verzorgingsinstellingen en A. de Swaan, Zorg en de staat.

 

Voor Wim Couwenberg

 

Wim is nu drieënnegentig jaar

Zette steeds zijn tijdschrift in elkaar

Hij deed dat samen met zijn secretaris

die elke week weer bij hem is

 

Voor deze ongehoorde prestatie

past een hartelijke felicitatie

Niet alleen voor zijn verjaardag

Die is voor hem als een gewone dag

 

Waarbij hij zich verheugen mag

in gezelschap van zijn dochter en zoon

Verder gaat zijn leven gewoon

zijn gang: er komt van alles binnen

 

Hij vraagt zich af waar te beginnen

verzet op hoge leeftijd bergen werk

al voelt hij zich niet altijd even sterk

en het werk gaat steeds maar door

Hoe krijgt hij dat steeds voor elkaar?

Iedere keer het nieuwe nummer klaar

Wat is nu eigenlijk zijn geheim

zo lang productief te kunnen zijn?

 

Ongetwijfeld heeft hij wel

een sterk en taai fysiek gestel

gedreven door een sterke geest

die steeds zijn motor is geweest

 

Mondiale visie

 

Hij heeft een zekere bevlogenheid

die zich uitstrekt tot de mensheid

Lokaal, nationaal en globaal

en niet bepaald ééndimensionaal

 

Zijn leven geeft hij steeds weer zin

Hij brengt nog steeds veel in

kent een visie en een levensdoel

bezield door medemenselijk gevoel

 

Hij aanschouwt een kenterende tijd

waarin lang niet iedereen gedijt

Ziet hij ons gezamenlijk bestaan

in zijn lange leven beter gaan?

 

Overal zijn legio problemen

die velen het uitzicht benemen

op een zinvol levensdoel

en een vreugdevol gevoel

 

De wereld kent problemen en geweld

Verliest het geloof in de moderniteit

niet iets van zijn geloofwaardigheid?

Of kan het worden bijgesteld?

 

De dreiging is niet van de lucht

Miljoenen mensen op de vlucht

voor een uitzichtloos geweld

Met velen is het droef gesteld

 

Menselijke waarden

 

Zo klinkt ook in onze tijd

de roep om beter beleid

om meer betrokkenheid

en menselijke waardigheid

Onze zwaar getergde aarde

roept om menselijke waarden

en menselijke waardigheid

vrijheid, gelijkheid, solidariteit

 

Een meer geïntegreerd bewustzijn

waarin mensen weer een deel zijn

en zich zien als onderdeel

van een veel groter geheel

 

Waarin de eigen identiteit

en het eigene van ieder land

zich verruimt in breed verband

met een mondiale en lokale kant

 

Waarin mensen elkaar ruimte geven

in staat zijn  voor en tegen af te wegen

met uiteindelijk als verder liggend doel

meer betrokken burgerschapsgevoel

 

In zo’n visie van moderniteit

als nieuw beschavingsperspectief

is de hele mensheid aan ons ieder lief

met oog voor de verscheidenheid

 

Aan de polariteit van het leven

wordt in Civis Mundi aandacht gegeven

door verschillende belangen af te wegen

met argumenten voor en tegen

 

Met oog voor enige nuance

krijgen schrijvers nieuwe kansen

met hun visie hiertoe bij te dragen

en aan hen artikelen te vragen