Een nieuw verhaal over saamhorigheid
Deel 1

Civis Mundi Digitaal #88

door Patricia van Bosse

De puinhopen waar we uit moeten zien te komen zijn volgens de Britse publicist en bioloog Monbiot het gevolg van het heersende verhaal van het neoliberalisme: het hyper gefinancialiseerde en geglobaliseerde kapitalisme, de overtrokken marktwerking in veel sectoren van de maatschappij, een uitgeholde democratie en de snel in dreiging toenemende klimaatcrisis. De samenleving is verschraald, de mensen zijn eenzaam en ervaren het leven als zinloos. Sinds de jaren ’30 van de vorige eeuw heerste het sociaaldemocratische verhaal met de op Keynes geïnspireerde economische orde. Maar dat werd sinds de jaren ’70 van de vorige eeuw steeds meer vervangen door het neoliberalisme. Beide verhalen zijn uitgewerkt, hoewel we nog leven in de ban van het laatste. We bevinden ons in een impasse, want geen van beide verhalen is in staat om de problemen waar we voor staan op te lossen. De linkse partijen zijn overal op de terugtocht, terwijl xenofobe, populistische en tegen het extreem-rechtse gedachtegoed aanschurkende partijen terrein winnen.

We hebben een grote behoefte aan een nieuw, inspirerend en meeslepend verhaal. Monbiots doel is een aanzet te geven tot dat broodnodige nieuwe verhaal. Dat doet hij met een aanstekelijk enthousiasme, met veel scherpe analyses en in een heldere en toegankelijke stijl. Wat ik vooral waardeer aan het boek is de grote hoeveelheid praktische voorbeelden en plannen die hij beschrijft. Daar kom ik in het tweede deel van de boekbespreking op terug.

De auteur

George Monbiot studeerde in Oxfort zoölogie, voelde zich niet erg thuis in de academische wereld, maar had de grote wens om onderzoeksprogramma’s te maken over de natuur en het milieu. Hij kreeg die gelegenheid, en maakte programma’s voor de BBC en World Service. Hij leefde periodes in Nieuw Guinea, Brazilië en Oost Afrika en schreef daar boeken over. Daar kreeg hij ook zijn ’sociale opleiding’: door wat hij zag en meemaakte in die landen breidde zijn belangstelling zich uit naar sociale en politieke onderwerpen. Intussen heeft hij een tiental titels op zijn naam staan over maatschappelijke onderwerpen, maar ook over het milieu waaronder: Feral: searching for enchantment on the frontiers of rewilding. Dat boek heeft hem het meeste plezier gegeven om te schrijven. Hij is betrokken bij diverse op actie gerichte organisaties.Vanaf ’96 heeft hij een wekelijkse column in de Guardian. [1] Deze wordt door een breed publiek gewaardeerd. Hij onderbouwt zijn onderwerpen met bronnen en argumenten en kan deze helder weergeven.

Door zijn onderzoekswerk voor zijn boeken en columns kwam hij met vele maatschappelijke problemen in aanraking, maar ook met mensen die activiteiten oppakken om een oplossing te zoeken. Op zijn site zegt hij dat hij zijn vertrouwen in de mensheid terug heeft gekregen toen hij toerde met zijn samen met musicus Ewan Mclennan uitgebrachte album en het enthousiasme van de mensen ervoer. Hij heeft een uitgesproken sympathie voor de linkerkant van het politieke spectrum hoewel zijn hoofdthema saamorigheid de links rechts tegenstelling overstijgt.[2] In een van zijn

vorige boeken How did we get into this mess bood hij een grondige analyse van de huidige situatie. In zijn laatste boek focust George Monbiot op oplossingen. In Uit de Puinhopen (Out of the Wreckage is de Engelse titel, gepubliceerd in 2017) verzamelt hij vele oplossingen en initiatieven die bijdragen aan een nieuw groot verhaal voor links. Dat heeft jaren niet geklonken, sinds velen in de ban zijn van de neoliberale lijn van denken. Om een verhaal te vervangen is een nieuw verhaal nodig en daar wil Monbiot aan bijdragen.

Elementen van het nieuwe verhaal

We zijn intussen vertrouwd geraakt met het idee dat een verhaal invloedrijker is dan informatie die vooral onze redelijkheid aanspreekt. De marketeers van onze wereld schermen vaak met het verhaal van een product, politieke partijen proberen een aansprekend verhaal te vertellen, ’storytelling’ wordt op allerlei terreinen ingezet.

Als het emotionele deel van het brein informatie verwerkt, zal dat heel vaak in de vorm van een verhaal in ons bewustzijn komen. Het geeft samenhang aan de waarnemingen en informatie. Een gevoel van zin en betekenis is eigenlijk steeds vervat in een verhaal. Volgens de bestsellerauteur en historicus Yuval Harari is een gezamenlijk verhaal noodzakelijk om samen te leven. In zijn boek Sapiens stelt hij dat de mens dankzij een gedeeld verhaal zich zo explosief heeft kunnen ontwikkelen. Het is de voorwaarde om samen te kunnen werken met anderen die we niet kennen en nooit zullen tegenkomen. Dankzij het delen van eenzelfde symbolische voorstelling van de werkelijkheid kunnen we samenwerken.

Dezelfde verhaalstructuren vinden we over de hele wereld terug, bijvoorbeeld het verhaal van de held [3]. Er zijn talloze voorbeelden te geven waarin een verhaal dat eenmaal in ons heeft postgevat, nauwelijks meer te weerleggen is ondanks nieuwe feiten die de uitgangspunten van het verhaal weerspreken. Een ’narratieve structuur’ is een sterk basispatroon, dat de neurologische beloningscircuits in ons brein activeert en daardoor lang in stand blijft.

Een politiek verhaal heeft altijd eenzelfde structuur: het land wordt geteisterd door wanorde, veroorzaakt door machtige en boosaardige krachten. De held, of de ’goeden’ komen in opstand tegen deze wanorde. Zij overwinnen ondanks de overmacht de boosaardige krachten en herstellen de orde (blz. 11).

Om een nieuw verhaal ingang te doen vinden, zullen we ons goed bewust moeten zijn van de onderliggende aannames en waarden, die het verhaal energie geven en aansprekend maken.

Daarom geeft Monbiot een beginselverklaring van zijn nieuwe politieke verhaal. Om een indruk te geven hieronder een paar van de 16 punten die hij noemt.

1 We willen leven in een wereld die wordt geleid door empathie, respect, rechtvaardigheid, generositeit, moed, plezier en liefde.

4 We willen leven in een wereld waarin de vruchten van onze arbeid en de natuurlijke hulpbronnen die we gebruiken, in brede kring eerlijk verdeeld zijn, waar gedeelde welvaart algemeen wordt nagestreefd en waar het doel van het economische leven bestaat uit de verwezenlijking van welzijn voor allen.

9 We willen leven in een wereld waarin een welig tierende natuur zowel een toevluchtsoord biedt aan een rijk en overvloedig dierenleven als aan mensen die de drukte en het rumoer van het alledaagse bestaan willen ontvluchten. (blz. 17-19)

Onze sociale aard

Om een nieuwe verhaal weerklank te laten vinden is het nodig dat het verklaringen biedt voor de wanorde en een perspectief wat de nieuwe orde zal inhouden. Wat betreft Monbiot moet het ook stevig gegrond zijn in de werkelijkheid. Zijn uitgangspunten om van de beginselverklaring een verhaal te maken zijn de volgende:

Er is sprake van erfdeugd. Hobbes is volgens hem weerlegd. In plaats van een strijd van allen tegen allen stelt hij dat mensen de meest empathische en sociale wezens zijn op deze aarde. Hoewel er ook de naakte molrat is, die ons schijnt te overtreffen (blz. 21). We kunnen zeer goed samenwerken en zijn sterk op elkaar betrokken. We hebben een ongeëvenaarde gevoeligheid voor de behoeften van anderen. Een aanval op een van ons behandelen we als een aanval op ons allen. We zijn ons echter opmerkelijk slecht bewust van deze uitzonderlijke sociale vermogens en geneigd om negatieve gebeurtenissen meer aandacht te geven. Daardoor, volgens Monbiot, merken we de ’gewone’, al te vertrouwde sociale kern van ons bestaan niet op.

Tegen dit uitgangspunt is wel het een en ander in te brengen. In de geschiedenis zien we dat we naast heel erg sociaal tegelijk ook in staat zijn om heel agressief, meedogenloos, egoïstisch te zijn tegen andere mensen. Vaak zijn we vooral sociaal in onze wij-groep en niet tegenover anderen. Later zal ik daar op terugkomen. In Monbiots betoog is onze sociale aard de échte aard van de mens, waarbij er helaas iets vreselijks is misgegaan. In onze tijd is er eenzaamheid, de ongekende materiële welvaart heeft geen groter algemeen welbevinden gegeven . ’In plaats daarvan kweekt de wijdverbreide atomisering angst en onvrede - zelfs in de rijkste bevolkingsgroepen’. (blz. 69) Consumentisme is het zoeken naar tevredenheid, maar vervult dat nooit langdurig. Intussen vernielen we het klimaat en de levende ecosystemen. Eenzaamheid is het symptoom van vervreemding van al wat ons leven zin en betekenis geeft.

Hoe komt dit? Eenmaal op de koers van het streven naar materiële voldoening worden we blind voor onze plaats in de wereld. Ons economische systeem bevordert eigenbelang. Concurrentie en individualisme zijn de kernwaarden van de seculiere religie van de eenentwintigste eeuw. Het heeft ons zelfbeeld gevormd. Daardoor zijn we een gemeenschappelijk doel verloren. We verloren ook een geloof in de kracht van de democratie en in onze eigen kracht om iets voor de maatschappij te betekenen. Volgens Monbiot gaan mensen daarom kiezen voor demagogen die zondebokken aanwijzen, leugens verkondigen, niet in te lossen beloftes doen. Om hun legitimiteit te vestigen is het niet ondenkbaar dat ze een oorlog zullen beginnen.

De restauratie

Monbiots nieuwe verhaal benadrukt dat we betere mensen zijn dan we te horen krijgen. Door opnieuw banden aan te knopen kunnen we de eenzaamheid, het verlies van ons gevoel van zin en betekenis overwinnen. Een gemeenschap weer opbouwen geeft zo veel mogelijkheden en energie voor wat nu onoverkomelijke problemen lijken te zijn. ´Samenzijn en saamhorigheid zullen ons in staat stellen om de helden van het verhaal te worden´. (blz. 30)

´Waar atomisering was zullen wij een florerend gemeenschapsleven ontwikkelen. Waar vervreemding was, zullen wij een nieuw gevoel van saamhorigheid smeden – saamhorigheid met onze buren, onze buurt, en de samenleving als geheel. Waar we nu klem zitten tussen markt en staat, zullen we een nieuwe economie ontwikkelen die zowel de mensen als onze planeet met respect behandelt. Waar we genegeerd en uitgebuit worden, zullen we de democratie tot leven wekken en de politiek terugwinnen van degenen die met haar aan de haal zijn gegaan.´ (blz. 31)

De twee oude verhalen

Op dit moment zijn er twee verhalen in omloop. Een is dat van de sociaaldemocratie. De kernbegrippen daarvan zijn: de verzorgingsstaat, inkomensverdeling en de regulering van de economie, publieke diensten en een sociale politiek. In de jaren ’70 van de vorige eeuw stapelden zich problemen op. Sindsdien heeft het verhaal van het neoliberalisme de afgelopen veertig jaar de overhand gehad. Centrale thema’s zijn privatisering, deregulering, vrije handel, beperking van staatsuitgaven en een toenemende rol van de privésector in de economie en de maatschappij, een vertrouwen op marktwerking. De theorieën van economen Friedrich Hayek en Milton Friedman liggen hieraan ten grondslag en politici als Margareth Thatcher en Ronald Reagan hebben het roer in deze richting omgegooid. (Zie ook de serie artikelen over het neoliberalisme van Hans Komen in CM 76,77,80 en 82)

Het neoliberale project heeft ons intussen diepgaand beïnvloed en blijft ondanks de overduidelijke nadelen moeilijk te weerleggen. Lang zijn de grondslagen van het verhaal onzichtbaar geweest: ’er was geen alternatief’. Het resultaat wordt nu wel steeds zichtbaarder: de gemeenschap is uitgehold, sociale welzijn en de ecologische balans zijn verstoord. Degenen die deze benadering hebben bevorderd, hebben in toenemende mate de democratie ondermijnd om hun project van vrije handel voort te zetten. Nog steeds worden door de meeste mensen de oorzaken van de crises waarin we verkeren niet onderkend. De samenhang tussen de overduidelijke ongelijkheid en democratische afbreuk en het neoliberale verhaal wordt niet helder gezien door de meeste mensen, noch hoe dit heeft kunnen ontstaan. De macht van deze ideologie was vermomd in een verhaal van een te sterk uit haar krachten gegroeide staat, uitkeringstrekkers die lui werden en profiteerden en de glorie van het individualisme.

De grootste verliezer van de neoliberale ideologie is het gevoel van verbondenheid, het gevoel dat we in een gemeenschap leven. Monbiot werkt dat uit door een verband te leggen met de verschillen tussen intrinsieke en extrinsieke waarden. De eerste leiden tot empathie, openheid, gelijkheid, een neiging anderen te helpen en een gevoeligheid voor de menselijke en natuurlijke wereld. Extrinsieke waarden zijn gericht op macht, rijkdom en individualisme. Neoliberalisme heeft de extrinsieke waarden geëxploiteerd ten koste van de intrinsieke. Het gevolg is een atomisering in de maatschappij en de vernietiging van de natuurlijke wereld. Het bevordert competitie met het gevolg vervreemding en eenzaamheid. Hierdoor ontstaat wantrouwen en een neiging zondebokken aan te wijzen, wat ten oorzaak ligt aan extremisme en terrorisme. Pas na de crisis van 2008 is langzaamaan de overtuigingskracht van het verhaal afgenomen.

Het sociaaldemocratische tegenverhaal met zijn keynesiaanse economische model, dat na de tweede wereldoorlog tot 1975 de leidraad vormde voor het beleid, is intussen niet weer van stal te halen. Het is te oud (politieke verhalen moeten af en toe een nieuwe impuls krijgen om mensen enthousiast te maken en ze erin mee te laten gaan), de tijden zijn te zeer veranderd (o.a. door globalisering).

Terwijl de rechterkant van de politieke partijen het neoliberalisme omarmden met als verhaalelement dat de vrijheid van het individu iedereen ten goede zou komen (wat niet zo blijkt te zijn), hadden de linkse partijen geen antwoord. Ze poogden in ’de derde weg’ elementen van het marktdenken te combineren met de sociaaldemocratische uitgangspunten. Dit bleek echter geen aansprekend verhaal op te leveren. Vrijwel overal zien we het krimpen van de linkse partijen. Er zijn enkele uitzonderingen, zoals in Zweden, in Denemarken wonnen de sociaaldemocraten bij recente verkiezingen en ook Spanje had/heeft een regering met een sociaaldemocratische premier.

Vervreemding

Onder deze term vat Monbiot veel problemen. Mensen hebben geen macht meer over het werk dat ze doen, voelen geen binding met de gemeenschap en de samenleving, verliezen hun vertrouwen in de politieke instituties, zien de toekomst niet meer met een gerust hart tegemoet, verliezen hun gevoel van zin en betekenis en hebben het idee dat ze geen greep meer hebben op hun bestaan. Al met al leidt het tot een verlies van maatschappelijke betrokkenheid dat de populistische leiders vrij spel geeft. (blz. 58)

We vertrouwen steeds minder op de overheid als een effectieve kracht voor verandering maar zien deze als incompetent, corrupt en innerlijk verdeeld. Ook kunnen we niet vertrouwen dat de media nauwgezet en onpartijdig verslag doen van het nieuws. Globalisering en de handelsovereenkomsten worden door de meeste mensen beschouwd als schadelijk voor het menselijk welzijn. Monbiot houdt ons onderwijs mede verantwoordelijk voor de ontstane situatie. Eenzijdig wordt een bepaald type intelligentie aangesproken, terwijl andere eigenschappen niet ontwikkeld worden. ’het onderwijs is er nog steeds op gericht om mensen zo af te richten dat ze zich gaan gedragen alsof ze machines zijn, en daarmee bereidt de school hen voor op overtolligheid en mislukking’. (blz. 60) Door automatisering zullen velen immers geen baan meer kunnen vinden.

Deskundigheid wordt gewantrouwd. Sociale interacties nemen af door bezuinigingen en openbare voorzieningen die tot een minimum teruggebracht worden. Op het werk is er niet meer de gemeenschap van vaste collega’s. Er zijn flexplekken, nul-urencontracten en onregelmatige diensten. Zelfs het entertainment vervreemdt de mensen van elkaar. Vroeger keken we tenminste nog samen naar dezelfde tv programma’s. Nu heeft iedereen zijn eigen smartphone waar we weliswaar via de social media veel kunnen uitwisselen, maar deze zijn tegelijk een krachtig middel om sociale verbondenheid te verbreken. We gaan ons meer vergelijken met anderen, onze plaats in de sociale rangorde lezen we af aan de hoeveelheid likes, de concurrentie neemt daardoor toe. Het opgaan in de virtuele werkelijkheid samen met contactverlies in de materiële wereld maakt dat we minder gegrond zijn en meer ontvankelijk voor onrealistische voorstelling van zaken. Wat overblijft als de gemeenschap is uitgehold en eenzaamheid op de loer ligt is het consumentisme.

Hoe komen we uit de greep van dit schadelijke verhaal?

Het neoliberalisme loopt op zijn laatste benen. Maar zullen mensen bij de volgende verkiezingen, mocht zich een voorstander van een genereuze, sociaal ingestelde en inclusieve politiek aandienen, daar ook massaal op stemmen? Meestal gebeurt dat niet zomaar. Monbiot haalt een begrip aan ontleend aan de bioloog Daniel Pauly: het verschuivende basislijnsyndroom. Wat we kennen in onze jonge jaren beschouwen we als normaal en vanzelfsprekend. Het is de basislijn waaraan we veranderingen afmeten. ’Een toestand van verval beschouwen we dan als heel gewoon. Zo kunnen we ons over de generaties aanpassen aan bijna elke mate van gebrek of onderdrukking...’ (blz. 72) Door de verzwakte sociale verbanden en het ontbreken van een goed tegenverhaal, heeft de demagogie vrij spel. Nog een reden te meer benadrukt Monbiot voor de noodzaak van een nieuw politiek verhaal. Als we er niet in slagen dat te formuleren leidt dat mogelijk tot een heropleving van het fascisme, zo waarschuwt hij.

Kernwoord van dat verhaal is volgens hem: saamhorigheid. We hebben er behoefte aan om bij elkaar te horen, ergens toe te behoren en ergens thuis te horen. (ontleend aan de filosoof Kimberley Brownlee) ’Een effectieve politiek erkent deze behoefte aan saamhorigheid en weet die te mobiliseren’.

Noten

[1]. Op de website van Monbiot kunt u de columns uit de Guardian vinden: www.monbiot.com

[2]. Saamhorigheid en gemeenschap(sgevoel) is vaak een meer conservatief thema, zoals o.m. blijkt uit het werk van de historicus Christopher Lasch en de socioloog Emile Durkheim, die beiden neigden naar een sociaaldemocratische politieke voorkeur maar over conservatieve thema’s als gemeenschap en consensus schreven, evenals de socioloog Robert Nisbet in The Sociological Tradition en The Quest for Community

[3] Zie Joseph Campbell, The Hero With a Thousand Faces.