Wat heeft Augustinus ons nog te zeggen? Inleiding: de relevantie van Augustinus voor onze tijd en een algemene typering

Civis Mundi Digitaal #91

door Piet Ransijn

De oudste ons bekende afbeelding van Augustinus

Wat heeft Augustinus ons nog te zeggen?

Piet Ransijn

Inleiding: de relevantie van Augustinus voor onze tijd en algemene typering

Waarom is Augustinus (354-430) nog relevant in onze tijd? Niet alleen omdat Sloterdijk zijn  boek De verschrikkelijke kinderen van de nieuwe tijd met hem begint, dat mij heeft aangezet tot dit artikel. Hij heeft veel meer te zeggen dan Sloterdijk (kan weergeven). Daarnaast gaat Augustinus ook in op het thema van het geruchtmakende nieuwe boek van Rutger Bregman of mensen in wezen goed zijn en hoe het zit met het kwaad. Dit boek werd besproken door Patricia van Bosse in nr 90. Er is veel voor te zeggen om de stellingname van Bregman te onderbouwen en te nuanceren met de filosofie van Augustinus en andere filosofen en met recente inzichten van de wetenschap. Hiervoor zou echter een apart artikel nodig zijn, dat Augustinus nog meer in de actualiteit plaatst.

Grote filosofen gaan in op diepgaande vraagstukken, die in alle tijden relevant blijven en voorbij de waan van de dag reiken. Augustinus is een klassiek filosoof en christelijk theoloog in het rijtje van onder meer Plato, Plotinus, Descartes en Nietzsche, filosofen die relevant blijven omdat ze de fundamenten van ons bestaan raken en pogen bloot te leggen. Hij behoort met Plato en Nietzsche tot de grootste stilisten en literatoren onder de filosofen, de eerste die een autobiografie schreef, die nog altijd ons hart en onze ziel kan raken. In onze tijd, waarin steeds vaker wordt gepleit voor matiging, geeft Augustinus aan hoe dat kan en in zijn werk kan gaan aan de hand van de omwenteling, de bekering, die zich in hem heeft voltrokken op weg naar geestelijke bevrijding en verlichting.

En bijkomend punt is, dat ik op een school heb gezeten, die is gesticht door paters Augustijnen, de RK HBS het Waterlant College in Amsterdam-Noord. Van hen heb ik de eerste filosofie lessen gekregen bij het vak godsdienst. Door hun ondogmatische denken werd mijn interesse voor filosofie aangewakkerd. Als bevlogen, gepassioneerde denker met een vaak gloedvolle schrijfstijl, die schreef vanuit zijn hart en niet alleen vanuit zijn verstand, is Augustinus te vergelijken met Nietzsche, de filosoof die mij naast Plato het meest heeft geraakt. Het leven en denken van Augustinus was echter gericht op het zoeken en vinden van God, terwijl het leven van Nietzsche werd getekend door de dood van God en de verwijdering van het godsgeloof.

Overzicht en samenvatting van dit artikel

1. Augustinus had ondanks zijn leer van de erfzonde  een positieve visie op de schepping, die is voortgekomen uit God en in de mensenziel en de Godsstaat naar God toe beweegt. Zo heeft hij dat zelf ervaren en beschrijft hij dit op indringende wijze in zijn Belijdenissen en de Civitate Dei, die hier de revue passeren.

2. Augustinus is een veelzijdig denker, maar niet zonder ogenschijnlijke contradicties tussen goed en kwaad, geest en lichaam, enz. Dergelijke tegenstellingen zijn inherent in de schepping. Hij integreert deze polariteit in een visie van dieper liggende eenheid.

3. Bij Augustinus hangen deze contradicties ook samen met zijn persoonlijke, wijsgerige en religieuze ontwikkeling. Een hedonistisch ingestelde levensgenieter ontwikkelt zich via het ascetisch gerichte manicheïsme en het neoplatonisme tot één van de grootste christelijke denkers, die ogenschijnlijke tegenstellingen probeert te integreren in een alomvattende visie.

4. In de Civitate Dei verwoordt hij op christelijke wijze het stoïcijnse idee van wereldburgerschap. De Godsstaat omvat mensen van alle landen en volken in een geestelijk gerichte associatie.

5. Het kwaad komt voort uit de afwezigheid en de afwending van het goede en de disharmonie die daaruit voortvloeit, zoals duisternis de afwezigheid van licht is. Het kwaad heeft geen onafhankelijk, autonoom bestaan dat geheel los staat van de Schepper, God, het Hoogste Goede, waar alles uit voortkomt, ook het kwaad als de afscheiding daarvan.

6. Bij egocentrische seks gericht op onbeheerste lustbevrediging is er ook een afscheiding van het goede en verlies van zelfbeheersing.

7 In de Belijdenissen bekent Augustinus zijn ‘zondige’ ervaringen op het gebied van seksualiteit en zijn bevrijding van seksuele verslaving door een hoger geluk te vinden in God, het Hoogste Goede.

8. Hij beschrijft zijn spirituele ervaringen als een zelfoverstijgende, opklimmende beweging van de uiterlijke wereld naar het innerlijke licht.

9. Als deze ervaringen worden gedeeld door vele mensen kan dit de basis vormen van een meer geïntegreerde en geestelijke gerichte cultuur en samenleving, waarin mensen zich meer kunnen beheersen en in staat zijn zich te matigen en op een redelijke en geestelijke manier te leven vanuit innerlijke vervulling.

De hemelse stad en de aardse staat

 In hoeverre is Augustinus achterhaald?

Grote filosofen blijven in alle tijden relevant, evenals mystiek en spiritualiteit. Dit geldt niet voor alle aspecten van Augustinus. Zijn leerstellige tendensen en bestrijding van ketterijen doen gedateerd aan. Dit speelt niet meer in onze tijd van dialoog en oecumene. Dat geldt ook voor zijn ‘lichaamsvijandigheid’, zoals Sloterdijk heeft aangegeven.

“Volgens Augustinus was het zondig geslachtsgemeenschap te hebben zonder de intentie tot voortplanting,” schrijft de ethicus Peter Singer (Een ethisch leven, p 279). Pogingen om voortplanting te voorkomen wees Augustinus af. De gedateerd aandoende kerkelijke aversie tegen anticonceptie heeft hiermee wellicht te maken. In de context van zijn leven en zijn tijd wordt zijn houding meer begrijpelijk. In zijn Belijdenissen beschrijft Augustinus dat hij last had van ‘seksverslaving’, zoals dat tegenwoordig wordt genoemd, en dat hij moeite had met zelfbeheersing. Dit maakt begrijpelijk waarom hij van het ene uiterste in het andere uiterste valt, van verslaving naar verzet en aversie. Dit zien we vaker bij mensen die een heel andere levensovertuiging aannemen of gelovigen die van hun geloof afvallen en zich afkeren van hun vroegere levensvisie.

In Augustinus voltrekt zich de omkering van een zinnelijk gericht hedonisme naar een filosofische, beschouwende en spirituele leefwijze, de ‘vita contemplativa’. Daar hadden ook Aristoteles en andere Griekse filosofen een voorkeur voor. Een enigszins vergelijkbare omkering lijkt ook nu nodig in de moderne maatschappij, willen wij tot de voor mens en milieu noodzakelijk geachte matiging komen. De noodzaak  daarvan wordt steeds vaker benadrukt.

Er is in 15 eeuwen een oeverloze literatuur over Augustinus geschreven. Het is ondoenlijk deze te raadplegen. Dit artikel gaat over  zijn twee belangrijkste en bekendste werken de Belijdenissen en de Civitate Dei (De stad van God). Ze worden naar eigen inzicht besproken op grond van wat ik heb gelezen, dat mijn inzicht mede heeft vormgegeven. Ik heb geselecteerd wat me het meest aanspreekt. Dat is niet hetzelfde als wat in de kerk het meest heeft gespeeld. Daaronder vallen zijn vele geschriften tegen diverse ketterijen en zijn theologische uiteenzettingen over de Drie-eenheid, predestinatie, genade en vrije wil, hoewel ook deze filosofisch gezien interessant blijven.

Interessant blijft vooral de universele kern in zijn visie die overeenkomt met de Griekse visie met name het neoplatonisme en het stoïcisme, die hij met de Bijbel integreert tot een christelijke filosofie. De universele aspecten van zijn filosofie hebben raakvlakken met de Indiase filosofie, de 20^e eeuwse existentie-filosofie, van Kierkegaard, Nietzsche en de Franse existentialisten. Albert Camus bijv. was een landgenoot van Augustinus, die ook uit Noord-Afrika kwam en is afgestudeerd op een werk over Augustinus en Plotinus. Er zijn ook raakpunten met de moderne psychologie en de natuurkunde, wat betreft zijn ideeën over bewustzijn en geheugen, ruimte en tijd en zijn verenigende theorie van de schepping als emanatie van één scheppende intelligentie, die hij heeft overgenomen van Plotinus. Zijn filosofie komt overeen met wat de schrijver Aldous Huxley de Perennial Philosophy noemt in zijn gelijknamige boek.

De Meditationes van Descartes, de bekentenissen van Rousseau en de ontboezemingen van Kierkegaard en moderne filosofen sluiten aan bij die van Augustinus. In de moderne literatuur drukken schrijvers vaak hun diepere gevoelens uit en reflecteren erover. Zo legt Augustinus verantwoording af en bekent hij zijn zwakke kanten om ze te overstijgen door een zelfdiscipline, die tegenwoordig vaak niet meer gebruikelijk is. De religieuze toonzetting vormt een verpakking van een universele boodschap van menselijke bewustwording en zelfoverstijging, die nog steeds relevant blijft.

Augustinus is zeer invloedrijk geweest, zoals ook Sloterdijk te kennen geeft. Daarom is het van belang nader op zijn visie in te gaan. Zijn boek over de Godsstaat is met de Belijdenissen zijn invloedrijkste werk, daarom gaan we daar nader op in. “Augustinus is de eerste geniale figuur sedert het tijdvak van de Griekse filosofie…  De zegetocht van de Civitas Dei (de Godsstaat) door de westerse christenheid is bijna zonder weerga geweest. Men kan wel zeggen dat behalve Plato geen schrijver zo beslissend heeft ingewerkt op de beschaafde mensheid als Augustinus met dit werk” (H.J. Störig, Geschiedenis van de filosofie, deel 1, p 215).

https://uitdaging.nl/6535-tekenfilm-over-augustinus. Hij blijft actueel

 Sloterdijk over Augustinus

Augustinus wordt door Sloterdijk gekenschetst als theoloog van de erfzonde, zie nr 89. Dat is maar een aspect van zijn theologie. Daar blijft het niet bij. Augustinus schreef bijv. ook: “Uit wil ik zelfs boven mijn kracht die geheugen heet; uit wil ik daarboven, om tot u te reiken, o zoet licht”. Hij richt zich ook op zelfonderzoek en zelftranscendentie. Dat is andere ‘koek’ dan de erfzonde, die door Sloterdijk breed wordt uitgemeten.

Het kan zijn dat Sloterdijk zich afzet tegen ideeën en  interpretaties van Augustinus die in de kerk zijn geïnstitutionaliseerd en mogelijk zijn uitgangspunt zijn, zoals bij de leer van de erfzonde. Maar ook de kerk doet niet altijd recht aan een diepzinnig denker als Augustinus. Het is de bedoeling om de visie van Augustinus hier in dit bestek zo volledig mogelijk weer te geven volgens eigen interpretatie. De verwijzingen naar genoemde hoofdwerken zijn echter onvermijdelijk selectief.

Zoals gezegd heeft Augustinus ook veel naar voren gebracht dat inmiddels is achterhaald en gedateerd aandoet. Bijv. zijn opvatting dat ook kleine kinderen zondig zijn en niet onschuldig zijn. Vaak vloeien dergelijke achterhaalde ideeën voort uit een al te letterlijke interpretatie van de Bijbel of uit zijn stellingname tegen ketterijen. Maar ook vanuit zijn persoonlijke achtergrond. Wat betreft de (erf)zonde was Augustinus het niet eens met zijn invloedrijke tijdgenoot de geleerde Britse monnik Pelagius, die vond dat mensen vrij van (erf)zonde worden geboren. Het ‘pelagianisme’ werd mede door zijn toedoen als ketters veroordeeld. Pelagius benadrukte de vrije wil van de mensen en hun vermogen om het goede te doen door een (vrijwillig) deugdzaam leven. Dit botste met ideeën over zonde en de afhankelijkheid van genade die toen gangbaar waren, in het bijzonder bij Augustinus. De (afwijzende) opvattingen over zonde, seks en lust bij Augustinus lijken gekleurd door zijn losbandige verleden. Hij had moeite met zelfbeheersing en zwelgde naar eigen zeggen in wellust. Gerijpte seksualiteit is echter iets anders dan wellust.

Zijn rigide verwerping van heidendom en afgodendienst, die tot veel cultuurvernietiging heeft geleid, lijkt hij te hebben overgenomen uit het Jodendom. In India ziet men de zogeheten afgoderij vaak in termen van een diversiteit van aspecten en beeltenissen van God. Goden worden overigens wel van (lagere) demonen onderscheiden, zoals bij de Grieken, Romeinen en andere volkeren. Tegenwoordig heeft het christendom een meer coulante houding ten opzichte van autochtone religies en tradities, die ook worden gezien als wegen naar God en uitdrukkingsvormen van en naar het goddelijke. Overal heeft God gesproken en in alle talen bij alle volkeren, zoals Dionysius de Areopagiet reeds aangaf, zie nr. 60. Zie ook bijv. Mario Coolen, Een rozentuin vol wijsheid, over indiaanse spiritualiteit, die de kerk eerder tevergeefs probeerde te onderdrukken en ontmantelen.

Augustinus legt zijn vurige hart in zijn geschriften

Ontboezemingen die nog steeds actueel zijn

Augustinus was de zoon van een Romeinse vader, die zich later bekeerde, en een toegewijde christelijke moeder, de heilige Monica. Zij is een levend voorbeeld voor hem geweest, waarvan hij zich lange tijd weinig aantrok, toen hij een losbandig leven leidde. Na lang zoeken brak hij met zijn heidense Romeinse verleden. Via het uit Perzië afkomstige  manicheïsme en de Griekse filosofie als overbrugging verbond hij zich met de christelijke traditie. Als de belangrijkste kerkvader naast Thomas van Aquino heeft hij het christendom mede vorm gegeven voor de eeuwen die na hem kwamen.

Augustinus wordt weleens de eerste moderne mens genoemd (in W.J. Aalders, Grote mystieken, Augustinus, p 11). Hij schreef in zijn Belijdenissen de eerste autobiografie, die nog steeds wordt gelezen, mede vanwege zijn gepassioneerde ontboezemingen met het hart op de tong. Dit boek bevat niet alleen autobiografische uitingen, maar ook filosofische en psychologische beschouwingen, schuldbekentenissen en lofprijzingen. Daarom blijft het voor velen interessant en inspirerend, niet alleen voor gelovige christenen. Augustinus is geen ‘droogkloot’ en geen boekenwurm, maar een hartstochtelijk ziel die ook op vrouwen viel.

Over modern gesproken: ‘Justin Bieber haalt Augustinus naar 2019’ luidde de kop  van een stukje in De Volkskrant van 7 sept. 2019. Het gaat over de ontboezeming van een tieneridool op Instagram. Dit “maakt van zijn online biecht een klassiek bekeringsverhaal. Augustinus deed 1500 jaar geleden iets vergelijkbaars. De kerkvader uit Algerije vond God nadat hij flink had gesekst, verliefd was geworden op zijn concubine en – hou je vast – peren had gestolen. Hij schreef al die verschrikkelijke zonden op in een boek dat nog steeds gretig wordt gelezen door tienerjongens die zich in spagaat bevinden tussen hun geloof en natuurlijke driften. Het zou me niets verbazen als Justin dit heeft gelezen, want de manier waarop hij een nieuwe, zuiverdere weg inslaat is een truc uit de oude, christelijke doos: je verleden zwarter afschilderen om je herboren zelf witter dan hagel te maken. Het enige verschil is dat deze herborene dit niet op perkament, maar op Instagram doet, waar 118 miljoen volgelingen hem kunnen zegenen, met hartjes.”

Volgens deskundigen overdrijft Augustinus echter niet. Hij komt authentiek over. Als hij het erger had willen maken, had hij wel iets ergers geschreven dan seks, peren stelen en ongehuwd samenwonen met de vrouw van wie hij hield en bij wie hij een zoon had. Zou hij niet allang vergeten zijn, als het boek geen blijvend appèl op ons doet? Zijn vaak lyrische overpeinzingen doorvorsen de diepten van de ziel, zoals 14 eeuwen later Tolstoi, Dostojewski en andere schrijvers deden, met vragen waarop de moderne wetenschap nog steeds geen afdoende antwoord weet. Ondanks zijn afwijzing van de wereldse wetenschap en zijn letterlijke interpretatie van de Bijbel, toont zijn onderzoekende denken over de tijd en het bewustzijn raakpunten met de moderne fysica en dieptepsychologie, aldus Störig (p 219).

De filosofische en psychologische gevoelsuitingen van Augustinus doen ook soms denken aan die van Nietzsche. Bijv. diens jeugdgedicht ‘Aan de onbekende God’ doet Augustiniaans aan: “Ik wil u kennen, o onbekende, die diep in mijn ziel aangrijpt… U ondoorgrondelijke, aan mij verwante. Ik wil u kennen, zelf(s) U dienen.” Het lijkt meer op een belijdenis van Augustinus dan een aforisme van Nietzsche en maakt duidelijk waarom Nietzsche zo pijnlijk was getroffen door de dood van God (in zijn ziel en in zijn tijdgenoten) als één van de meest ingrijpende gebeurtenissen uit de geschiedenis. Alsof de mens(heid) zichzelf is kwijtgeraakt en het spoor bijster is geraakt, zoals Augustinus al veel eerder te kennen gaf, zoals Sloterdijk beaamt.

Augustinus heeft het in zijn leven nogal te stellen gehad met vrouwen

Augustinus als veelzijdig en tegenstrijdig filosoof

Het is niet verwonderlijk dat Sloterdijk moeite heeft met een complexe figuur als Augustinus. Door Störig (p 216) wordt Augustinus een veelzijdige, veelomvattende persoonlijkheid genoemd, die niet zonder innerlijke spanningen is. Hij geeft blijk van tegenstrijdigheden tussen hart en hoofd, geloof en weten, God en wereld, goed en kwaad, gelovigen en ongelovigen, het aardse rijk (civitas terrena) en het goddelijke rijk (Civitas Dei), enz., tegenstellingen die hij uiteindelijk in het licht van God weet te verenigen.

Augustinus was geen systematisch denker, maar er is wel een zekere eenheid en overeenstemming in zijn soms tegenstijdig lijkende gedachtegang te vinden, een ‘augustijns denkkader’ (volgens de Grote Spectrum Encyclopedie). De spanningen en tegenstellingen hebben ook te maken met zijn diverse filosofische achtergronden, vooral die van het dualistische manicheïsme, dat soms indirect weer de kop op lijkt te steken in zijn polaire wijze van denken. Na 9 jaar manicheïsme voelde hij meer voor de neoplatoonse eenheidsvisie van Plotinus en andere neoplatonisten, die alles herleiden tot een emanatie van het Ene in diverse fasen en gradaties. Bij Augustinus is dit Ene de ene God, bij Plato het Hoogste Goede. Augustinus integreert deze (neo)platoonse visie met de bijbelse visie en onderbouwt daarmee het christendom met de Griekse filosofie.

Aanvankelijk vond hij het christendom in filosofisch opzicht weinig onderbouwd. Hij nam het christendom meer serieus door de preken en uiteenzettingen van de heilige Ambrosius, de bisschop van Milaan. Daardoor ging hij zich meer in de bijbel verdiepen, naast de neoplatoonse filosofie, die een antwoord gaf op het onbevredigende dualisme van goed en kwaad, de duivel en God bij het manicheïsme. De eenheidsvisie van Plotinus sloot beter aan bij zijn eigen intuïtie en ervaringen, die hij in vergelijkbare terminologie verwoordde, zoals blijkt in zijn Belijdenissen. In de Proloog van het Evangelie van Johannes over Christus als de Logos zag hij bijv. een duidelijke overeenstemming met de Griekse filosofie. Dit was ook Paulus niet ontgaan, zoals hij blijkt uit zijn beroemde rede tot de Atheners op de Areopaag (Belijdenissen IX,13, Handelingen van de apostelen, 16, 17).

Beelden uit het veelzijdige leven van Augustinus

Eenheid in verscheidenheid en dualiteit

“In de gehele schepping is God aanwezig… Maar deze aanwezigheid openbaart zich op velerlei wijze en in verschillende graad” (Aalders, p 17). Dus ook in de tegenstellingen die inherent zijn in de schepping, zoals licht en duisternis, goed en kwaad , warm en koud enz. Augustinus is geen pantheïst zoals Spinoza en Plotinus, die menen dat God en de wereld één geheel zijn, het Ene bij Plotinus, God ofwel de natuur bij Spinoza.

“God en de Waarheid staan boven de wereld, maar tegelijk (eigen aan alle mystiek) is dit Hoogste toch weer volledig aanwezig in de wereld. De waarheid openbaart zich in de opbouw van de wereld in de oerstof en de orde van de wereld [...volgens] aangelegde logisch-ontologische vorm-gedachten (Ideeën)” (A. Vloemans, Leven en leer der grote denkers, Augustinus, p 198).

Door “zijn logische zin vindt [Augustinus] in de schepping goddelijke gedachten uitgedrukt. Zijn esthetisch gevoel bewondert de orde en de schoonheid in het wereldgeheel… En in en boven alles is het de levensdrang, noem het wil of liefde, die hem al wat leeft hartstochtelijk doet zoeken en omhelzen. Toch doet zich juist hier de breuk die de zonde heeft geslagen, scherp gevoelen. Augustinus weet met de wereld, zoals zij nu is, geen raad. Het evenwicht is verbroken. Het schepsel dreigt hem van de Schepper af te leiden. Het is niet de feitelijke toestand van de toenmalige wereld, die hem huiverig maakt. Het is zijn eigen verleden en zijn hart” (Aalders, p 32). Zijn verleden heeft Augustinus vooral in zijn Belijdenissen indringend verwoord.

Augustinus leefde in de decadente wereld van de nadagen van het Romeinse Rijk, dat tijdens zijn leven door de Goten en de Vandalen onder de voet werd gelopen. In de innerlijke waarheid vond hij een nieuw fundament om het leven en samenleven op te bouwen. In zijn Belijdenissen bekent hij enerzijds zijn zondig leven en de uitspattingen, die voortkwamen uit zijn gepassioneerde, zinnelijke aard. Anderzijds gaat hij aan zijn gevoelens en gedachten voorbij en verheft hij zich tot God. Door zijn schuld te bekennen en te belijden, versterkte  hij zijn positie tegenover beschuldigingen van opponenten.

Aan het begin van zijn Belijdenissen geeft hij in een ‘weergaloze uitspraak’ (Störig) uiting aan zijn passie en onrust, die hij tot een hoger geestelijk plan verheft: “Gij hebt ons tot U geschapen, en ons hart is onrustig, tot het rust vindt in U.” Daarmee geeft hij ook zijn tweeslachtige, tegenstrijdige aard weer, die zinnelijk was en geestelijk werd. Vanuit zijn eerdere gebrek aan beheersing van zijn passies valt zijn negatieve houding ten opzichte van de ’verlokkingen’ van de seksualiteit te begrijpen en zijn latere afwijzende houding ten opzichte van ‘het vlees’. Sloterdijk geeft aan zijn ‘lichaamsvijandigheid’ meer aandacht dan zijn ‘mystieke neiging’ tot overstijging van het lichamelijke en eenwording met God, die ermee samenhangt en neigt naar ascetisme binnen een spirituele gemeenschap.

Aalders (p 36) spreekt van “een tweeheid van leven, tegelijk vloek en zegen, […die] heen en weer schommelt van een beurtelings negatieve en positieve houding tegenover de geschapen wereld.” Het van elkaar afscheiden van het natuurlijk en het bovennatuurlijke is echter onmogelijk voor “de man die al wat is tot God terugleidt en voor wie dus alles goed, d.i. waarlijk is, voor zoveel het in God is… Veeleer draagt de onderscheiding slechts een tijdelijk karakter: de genade herstelt de natuur.”

In ieder mens zien we diverse aspecten van het bestaan: van het fysieke naar het geestelijke en transcendente. Ze kunnen botsen, maar ook met elkaar in harmonie zijn. Verbinding met onze geestelijke of goddelijke kern kan harmoniserend werken. Het meegaan en zwelgen in fysieke passies heeft Augustinus niet als harmoniserend ervaren.

De verschillende aspecten van de visie van Augustinus hebben zoals eerder vermeld te maken met zijn ontwikkelingsweg van een materialistisch hedonisme in zijn jonge jaren via het manicheïsme naar het neoplatonisme dat hij integreert in het christendom. Hoewel hij afstand heeft genomen van het hedonisme en manicheïsme, blijft het aardse, zinnelijke en lichamelijke en daarnaast de vraag naar het kwaad hem bezighouden, ook al is hij dit gaan zien als afwezigheid van het goede, zoals duisternis de afwezigheid van licht is. Vanuit het goddelijke licht gezien en afgeleid is er eenheid in verscheidenheid. Maar in het aardse leven is er strijd, leed en tegenstrijdigheid, zoals hij heeft ervaren tot vlak voor zijn dood, toen de Vandalen zijn stad Hippo in het huidige Algerije belegerden.

Positieve houding tegenover het leven

De levenskracht in de zogenaamde levensfilosofie van de 19^e eeuw bij onder meer Schopenhauer, Nietzsche, Bergson en Hans Driesch en ook bij Darwin, die gericht is op zelfbestendiging, komt bij Augustinus reeds aan de orde: “God is het leven van alle leven. Alles leeft voor zover het op enige wijze met hem samenhangt… Daarom zoekt alles eigenlijk God, in zoverre het smacht naar leven en waarheid, naar zaligheid en vrede, naar vastheid en duurzaamheid”. Hij schrijft: “Door een zekere natuurlijke kracht is het zijn zelf iets aangenaams, zodat zij die ongelukkig zijn niet willen omkomen”… Alles wil leven, “zelfs onredelijke dieren… tot de kleine wormpjes geven met alle mogelijke bewegingen aan dat zij willen voortbestaan”. Bomen en planten verheffen zich naar het licht. “Zelfs de lichamen, waaraan gevoel en vegetatief leven ontbreekt… willen het zijn volgens hun aard bewaren”. Zo hoort Augustinus alles ‘hijgen’ naar God’ (Aalders, p 20-21,  Civitate Dei, XI, 26, 27). Voor hem is God de stuwkracht van al wat leeft, te vergelijken met de élan vital bij Bergson en de wil tot macht bij Nietzsche.

Dit klinkt anders dan de ‘misantropische’ beschouwingen over de erfzonde van een “melancholieke bisschop”, zoals Sloterdijk hem noemt (p 15), de “hystericus van Hippo die op grond van zijn aanleg voor schuldgevoelens gepredestineerd was voor hoge kerkelijke taken… ex-manicheër en platonist, die de wereldse wijsheid had afgezworen” (p 11). Dit dienen we echter te zien in het totaalverband van het leven en denken van Augustinus in het decadente Romeinse Rijk. Sloterdijk plaatst Augustinus vooral in zijn eigen perspectief van voortdurende opstand, die begint in het Hof van Eden en van generatie op generatie wordt voortgezet. Volgens anderen werd Augustinus gekozen als bisschop vanwege reeds bewezen retorische, stilistische en bezielende kwaliteiten, die in zijn leven tot uitdrukking kwamen, niet vanwege ‘zijn aanleg voor schuldgevoelens’. De kant die Sloterdijk benadrukt is maar een aspect van zijn veelzijdige, soms tegenstrijdige persoonlijkheid.

Afgezien van zijn ‘zwartgallige’ leer van de erfzonde heeft Augustinus in wezen een positieve visie, omdat alles uit God voortkomt, die één en al goedheid is. In de Belijdenissen (XII, 18 en XIII, 19) schrijft Augustinus: “Het werd mij duidelijk dat gij alle dingen als goede dingen hebt gemaakt… Daarom zijn alle dingen ook alle tezamen zeer goed, aangezien onze God alles ‘zeer goed’ gemaakt heeft. En voor u is er in het geheel geen kwaad, evenmin voor uw schepping in haar geheel. Want buiten de schepping is er niets dat er zich in zou kunnen boren en de orde zou kunnen verstoren, die haar door u is opgelegd. Omdat evenwel in delen van de schepping bepaalde dingen niet harmoniëren met bepaalde andere dingen, worden de niet harmoniërende dingen als kwaad beschouwd. Overigens harmoniëren deze zelfde dingen toch wel weer met andere dingen en zijn zodoende goed, en ook in zichzelf zijn ze goed… En nu komt het helemaal niet bij mij op om te zeggen: ‘Deze dingen zouden er niet mogen zijn!’ Want gesteld dat ik alleen maar deze dingen zag, dan zou ik wel de betere dingen missen.” Dit is consistent met wat hij in de Civitate Dei schrijft.

Augustinus aanschouwt de stad van God