Zuid-Afrika en xenofobie

Civis Mundi Digitaal #91

door Jan de Boer

Eind september jongstleden waren er ernstige rellen in Zuid-Afrika met twaalf doden, honderden arrestaties en daarmee ook een fikse verslechtering van het imago van de natie. En dan te weten dat dit beslist niet de ergste golf van dodelijk geweld in Zuid-Afrika was veroorzaakt door -ik heb er geen beter woord voor kunnen vinden-xenofobie. Dit soort geweld heeft geleid tot verontwaardiging op internationaal niveau en ook tot woede in Afrika. Er is sprake van een speciale verbetenheid inzake de in Zuid-Afrika aanwezige onderdanen van Afrikaanse landen. In plaats van serieus het hoe en waarom van deze spanningen na te gaan, verschanst de Zuid-Afrikaanse regering zich achter het gemakkelijke idee dat « criminaliteit » de oorzaak van alle ellende is en dat de buitenlanders in Zuid-Afrika daarvoor in hoge mate verantwoordelijk zijn. In bepaalde regeringskringen is men er ook van overtuigd dat de spanningen gemanipuleerd worden door een « derde kracht ». Het doel zou zijn de macht van president Cyril Ramaphosa te destabiliseren en hem gezichtsverlies te laten lijden op het moment dat hij probeert Zuid-Afrika weer positief op de internationale kaart te zetten na de rampzalige mandaten van Jacob Zuma die Zuid-Afrika wegens corruptie en totaal wanbeleid een slechte naam hebben bezorgd. Maar deze uitleg is het ontkennen van de ernst en de diepte van dit sinds twee decennia bestaande verschijnsel.

De presidenten van de landen van wie de onderdanen in Zuid-Afrika belaagd worden, met name Nigeria en Zambia, hebben met uitzonderlijke kracht geprotesteerd en in de betreffende landen is in de publieke opinie sprake van groeiende georganiseerde woede-uitbarstingen. Concerten en vriendschappelijke voetbalwedstrijden zijn afgelast, manifestaties voor Zuid-Afrikaanse diplomatieke posten en voor kantoren van maatschappijen vinden plaats en ter wille van de publiciteit werd er zelfs een vlucht van een Nigeriaans vliegtuig georganiseerd om de Nigerianen uit Johannesburg te evacueren. Op de bijeenkomst van de Raad voor vrede en veiligheid van de Afrikaanse Unie (UA) werd Zuid-Afrika gesommeerd uit te leggen hoe het land de xenofobe sfeer uit zou bannen. Zuid-Afrika presenteerde een wazig plan en daarmee was het kwaad geschied.

Peter Fabricius, verantwoordelijk voor de Afrikaanse berichtgeving van de onafhankelijke internetkrant « Daily Maverick » laat mij weten dat president Ramaphosa bij zijn aantreden grote ambities had om het diplomatieke korps van Zuid-Afrika te hervormen. Volgens hem is tijdens het bewind van Zuma 90 procent van alle politieke benoemingen terecht gekomen bij zijn door en door corrupte handlangers terwijl de goede diplomaten gemarginaliseerd werden. Ramaphosa wilde dit alles veranderen en zo leek het land een nieuwe start te gaan maken. In oktober heeft Zuid-Afrika het voorzitterschap van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties op zich genomen en eind januari 2020 zou dat ook het geval zijn met dat van de UA. Maar nu is er binnen de pan-Afrikaanse organisatie een beweging op gang gekomen die de legitimiteit van dit voorzitterschap betwist. Wat zich in Zuid-Afrika afspeelt, is geweld tegen andere Afrikanen dat verdedigd wordt door de politiek verantwoordelijken en een deel van de elite. Dat is onacceptabel, wordt er gezegd. En dat terwijl de prioriteit van dit wisselende voorzitterschap het voorbereiden van de Afrikaanse continentale vrijhandelszone (Zlecaf) is, die op termijn het verkeer van goederen en personen meer vrijheid moet geven. Een project dat volledig past in de door de équipe van de neoliberale president Ramaphosa gestelde prioriteiten. Het is echter totaal tegengesteld aan de realiteit van een land waar arme buitenlanders leven in angst voor een volgende belediging, voor een volgende geweldsexplosie, voor een volgende plundering. Binnen de UA weet men ook dat het intern ernstig verdeelde land nu zwak staat. President Buhari van Nigeria heeft gedreigd een afgezant te sturen om er zeker van te zijn dat de Zuid-Afrikaanse autoriteiten alles doen wat in hun macht is om zijn onderdanen te beschermen. Een grotere belediging is nauwelijks denkbaar. Tot voor kort zou hij zich een dergelijke onbeschoftheid niet hebben kunnen permitteren.

Talrijke landen in heel Afrika zien op dit moment de zwakheid van een in moeilijkheden verkerende continentale macht. Ramaphosa heeft dat ook gemerkt toen hij in september in het stadion van Harare was bij de officiële begrafenis van Robert Mugabe en daar werd uitgefloten. In zijn toespraak presenteerde hij zijn verontschuldigingen en in de daaropvolgende dagen zond hij boodschappers naar de hoofdsteden van vijf Afrikaanse landen in de hoop de geesten te kalmeren. Maar naar mijn overtuiging zullen dergelijke pogingen geen zoden aan de dijk zetten zolang er in Zuid-Afrika hetzelfde xenofobe klimaat heerst. Dat zie ik nog niet één, twee, drie veranderen. Eind 2018 verklaarde de minister van gezondheid Aaron Motsoaledi tijdens een bijeenkomst met verpleegsters de oorsprong van hun problemen: « De buitenlanders die men in te grote getale binnen heeft laten komen, zijn er de oorzaak van dat wij de controle wat betreft de door hun veroorzaakte infecties verloren hebben ». Aaron Motsoaledi is nu benoemd tot minister van binnenlandse zaken…