Verkenning van de Eye-Openerstherapie
Deel 3: Aansluiting bij enkele psychotherapeutische benaderingen

Civis Mundi Digitaal #92

door Piet Ransijn

https://www.goalcast.com/2017/12/01/20-sigmund-freud-quotes/, Albert Ellis, grondlegger van de Rationeel Emotieve Therapie, en Carl Rogers

Tenslotte rijst de vraag bij welke reguliere therapieën de Eye-Openersbenadering aansluit. Er wordt weinig naar andere therapieën verwezen. Alleen naar de regressietherapie en het ‘Clarity Process’ van Jeru Kabbal, naar ‘Geweldloze Communicatie’ van Marshall Rosenberg en naar het ‘Vergevingswerk’ van Edith Stauffer. De rol van verhalen, beelden en tekeningen komt overeen met de de antroposofie van Rudolf Steiner op de Vrije school, die mogelijk ook van enige invloed is geweest, die aanwijsbaar is.

De Eye-Openers therapie lijkt vooral het resultaat van eigen ervaring, inzicht en creativiteit, waarbij inspiratie wordt geput uit vele oosterse en westerse bronnen. Zij er overeenkomsten en aansluitingen zijn met bekende psychtherapeutische benaderingen? De reguliere psychotherapie omvat o.m. biologische, behavioristische, cognitieve, psychoanalytische, humanistische en systeemtheoretische benaderingen volgens het standaardwerk Klinische psychologie van H. van de Molen e.a.
Biologische, behavioristische en systeem-benaderingen spelen geen rol van betekenis bij de Eye-Openersbenadering. De psychoanalyse, cognitieve therapie en humanistisch psychologie tonen wel overeenkomsten met de Eye-Openersbenadring. Genoemde benaderingen worden ook genoemd door andere bronnen die op de hogeschool gebruikt werden waar ik werkte, nl. Het palet van de psychologie door Jakop Rigter en Zes psychologische stromingen en een cliënt door voormalig collega Alie Weerman.

Cognitieve gedragstherapie

De Eye-Openers therapie heeft cognitieve aspecten, omdat overtuigingen en attitudes van belang zijn, maar is niet gebaseerd op cognitieve theorieën en benaderingen. Het zijn niet (alleen) de problemen zelf die het ons zo moeilijk maken, maar (ook) de manier waarop we er tegenaan kijken, is bijv. een van de uitgangspunten van de Rationeel Emotieve Therapie (RET), een bekende cognitieve therapie. Het gaat hierbij niet alleen om het veranderen van overtuigingen maar ook om gevoelens en emotionele attitudes. Dit speelt zeker een rol bij de Eye-Openers therapie, maar er wordt niet ingegaan op cognitieve patronen en schema’s, die bij de cognitieve psychologie van belang zijn.

“Wie tegenwoordig in therapie gaat, krijgt in pak weg acht op de tien gevallen cognitieve gedragstherapie… Snel. Goedkoop. En gericht op een oplossing. Zo kun je een depressie aanpakken door af te rekenen met ziekmakende gedachtenpatronen als: ‘mijn leven is toch mislukt’ of ‘niemand is geïnteresseerd in mij’. Zo’n aanpak… past goed in de tijdsgeest… want het sluit aan bij de gedachte dat de mens maakbaar is… Maar psychoanalytici menen dat achter zo’n denkpatroon emotionele patronen zitten die in de vroege kindertijd zijn ingesleten en die het heden kunnen blijven verzieken. Eindeloos wroeten in de kindertijd heeft afgedaan,” aldus psychoanalyticus Frans van Schalkwijk, auteur van het boek Dit is psychoanalyse in de wetenschapsbijlage van De Volkskrant van 25 feb 2017 (Sir Edmund), een artikel naar aanleiding van honderd jaar psychoanalyse in Nederland.

Naast cognitieve gedragstherapie worden veelvuldig pillen gebruikt in de psychiatrie en psychologie, die “de oorzaken van psychisch lijden zoeken in biologische factoren zoals een hersenstofje te weinig, genetische aspecten en afwijkende hersenprocessen. Dat los je niet op met praten.
Een pil ligt meer voor de hand als je een depressie ziet als chemische disbalans. Het voordeel van pillen en kortdurende gedragstherapie is dat je de effectiviteit ervan kunt onderzoeken… Dat het effect van psychoanalyse lastig te onderzoeken is, staat buiten kijf.”

https://www.talentwerk.nl/r-e-t-rationeel-emotieve-therapie/

Psychoanalyse

Het bewustworden van onbewuste trauma’s en verdrongen blokkades in plaats van meer bewuste cognitieve en emotionele processen komt overeen met de psychoanalyse. Traumatische ervaringen, angst en depressie zouden met name op langere termijn weinig veranderen door cognitieve processen te veranderen (Van der Molen, p 212-13). Dat komt wellicht omdat zij diepere onbewuste wortels hebben. Daarom is in de cognitieve psychologie de aandacht verschoven van bewuste cognities naar onbewuste informatieverwerking. Attitudes en overtuigingen spelen aantoonbaar een belangrijke rol bij psychische problemen en hebben ook een onbewust aspect, dat vaak verdrongen is. Dit uitgangspunt van de psychoanalyse vinden we ook bij de Eye-Openers therapie.

Een andere overeenkomst met de psychoanalyse is de rol van verdringingsmechanismen en de rol van wensen en verlangens. Bij Freud wordt dit gezien in termen van driften, en het ‘lustprincipe’, dat gericht is op lustbevrediging, plezier en geluk. In de Eye-Openersbenadering gaat het meer om (levens)vervulling en ligt het accent minder op het fysieke en seksuele vlak, hoewel deze aspecten hierbij wel aan de orde kunnen komen. Een ander punt van overeenstemming is dat verdrongen traumatische ervaringen bewust worden benaderd en verwerkt. Bij Eye-Openers worden specifieke vormen van afweer- of beschemingsmechanismen onderscheiden die samenhangen met het persoonlijkheidstype. De typologie bij Eye-Openers sluit aan bij die van Jung (Psychologische typen), bij de ‘karakterkubus’ van Heymans en ook bij de Indiase Ayurvedische benadering (zie A. Janse de Jonge, Karakterkunde, Paul Helwig, Karakterologie en Deepak Chopra, Balans in je leven.)

Projectiemechanismen spelen ook een rol bij de Eye-Openersbenadering. Ieder trauma en iedere Oerwond is een innerlijke wond, die ook in de buitenwereld kan worden geprojecteerd en door ervaringen vanuit de omgeving kan zijn ontstaan. Bijv. door de gezinssituatie en de relatie met de ouders, die in de psychoanalyse sterk naar voren komt. De reactie op de omgeving hangt samen met innerlijke wonden en gevoeligheden. De methodieken en de begeleiding bij de Eye-Openerstherapie zijn anders dan bij psychoanalyse, hoewel daar ook verschillende benaderingen zijn. De meest bekende zijn die van Freud, Jung, Adler en Erikson. Bij Eye-Openers wordt niet specifiek ingegaan op de ontwikkelingspsychologie en de kinderjaren, maar vooral op eerder genoemde Grondtrauma’s en Oerwonden.

De analytische psychologie van Jung

De benadering van Jung toont ook overeenstemming met de Eye-Openerstherapie. Beide benaderingen geven ruimte aan geestelijke ontplooiing en hebben raakvlakken met de humanistische psychologie. Onbewuste mogelijkheden en kwaliteiten kunnen ook volgens Jung bewust worden geïntegreerd in de persoonlijkheid. Dat geldt ook voor onze verdrongen schaduwkanten en projecties en onze onbewuste vrouwelijke en mannelijke kanten die iedere man en vrouw heeft. Daardoor kunnen onze oordelen over anderen ruimer en milder worden, omdat we ze minder projecteren en afreageren op anderen. Ieder mens heeft emotionele, cognitieve en intuïtieve aspecten die geïntegreerd kunnen worden in zijn of haar persoonlijkheid.

Het psychische integratieproces noemt Jung individuatie. Dat is iets anders dan individualisme. Sociale verbondenheid en betrokkenheid zijn belangrijk bij de persoonsontwikkeling naast scheppend vermogen. Bij relaties speelt dit een belangrijke rol. Bij het individuatieproces verschuift het centrum van de persoonlijkheid zich van het beperkte ik naar een meer omvattend zelf, dat bewuste en onbewuste psychische en sociale aspecten omvat. Symbolen, ideeën, dromen en ingevingen spelen daarbij een belangrijke rol. Daarvan wordt ook gebruik gemaakt bij de Eye-Openerstherapie.

Trauma’s kunnen ook collectief zijn en een heel volk (be)treffen. Oorlog, overheersing en onderdrukking kunnen bijv. generaties lang diepe sporen achterlaten in het collectieve onbewuste. Door ons teveel aan te passen aan de eisen, wensen en verwachtingen van anderen worden bepaalde aspecten van onszelf minder in acht genomen en laten wij onszelf niet zien zoals we werkelijk zijn. Door individuatie, ‘zelfwording’ of zelfontplooiing, worden we meer authentiek, meer compleet onszelf en minder een masker waarachter de persoon verhuld is. De verdringing van schaduwkanten kent diverse lagen en aspecten die we bewust kunnen integreren in onszelf. Dit is een levenslang proces, dat bij Jung vaak een beetje ongrijpbaar blijft. De Eye-Openersbenadering kan dit proces ondersteunen en sluit in diverse opzichten aan bij de inzichten van Jung, Freud en andere psychologen. Zie verder E. Camerling, Inleiding tot het denken van Jung, J. Jacobi,
De psychologie van C G Jung, en F. Fordham, De psychologie van Jung en de geschriften van Jung.

Commentaar op de psychoanalyse

De psychoanalyse heeft met name bij Freud “sektarische trekjes” (Volkskrant, p 10). Dat ging gepaard met afsplitsing van onder anderen Jung en Adler. “Veel begrippen van Freud en uit de psychoanalyse zijn achterhaald, zoals de visie van Freud op de vrouw [als] een gemankeerd wezen… Wat blijft, is dat de psychoanalyse de oermoeder is van alle therapieën. Het was de eerste behandeling… waarbij naar de patiënten werd geluisterd… in een tijd waarin psychiatrische patiënten nog veelvuldig werden vastgeketend en gedrogeerd met opiaten… Alle andere therapieën zijn op een of andere manier schatplichtig aan de psychoanalyse. Zo twijfelt niemand aan het bestaan van het onbewuste… Springlevend is ook de notie dat we in onze kindertijd afweermechanismen ontwikkelen om met nare emoties om te gaan… Een bekend voorbeeld is projectie… [Bijv.] een lastig gevoel uit de weg gaan door het toe te schrijven aan een ander… Het analytische gedachtengoed timmert ook aan de weg door de ontwikkeling van nieuwe, kortdurende therapieën waarvan het effect is aangetoond,” aldus Van Schalkwijk in De Volkskrant. De Eye-Openers therapie, die psychoanalytische aspecten heeft, komt ook in aanmerking als recente therapie, nu de klassieke psychoanalyse lijkt te hebben afgedaan.

De klassieke psychoanalyse wordt beschreven als omslachtig, arbeidsintensief en dus kostbaar. In de literatuur rijst de vraag of het goed is onbewuste complexen bewust te maken, omdat mensen er meer last van kunnen hebben als ze zich van hun ellende bewust worden. Ze hebben het vroeger niet voor niets weggestopt. Het gaat er echter om het gedoseerd te verwerken. Worden ze niet verwerkt, dan blijven verdrongen emoties ‘ondergronds’ en ‘onderhuids’ doorwerken tot ze verwerkt zijn.
Het kan soms teveel zijn te worden geconfronteerd met een heftig en pijnlijk verleden. Daarom is deskundige begeleiding en stapsgewijze, gefaseerde verwerking van belang, vanuit een positieve grondhouding, die inzicht, verlichting en opluchting brengt bij oude problemen en daar niet al woelend en voelend in blijft steken. Bij de Eye-Openers therapie ligt het accent meer op de huidige houding dan op vroegere problemen. Deze hoeven niet te worden herbeleefd om ze anders tegemoet te treden en te verwerken.

https://www.notsalmon.com/2016/04/11/quotes-emotionally-heal

Humanistische psychologie

Hierbij worden mensen opgevat als zich ontwikkelende wezens op weg naar zelfverwerkelijking. De hele persoon en zijn unieke, subjectieve belevingswereld komt hierbij aan bod, niet voornamelijk de cognitieve, emotionele of onbewuste aspecten. Bewuste beleving en zelfreflectie zijn belangrijk. Mensen zijn geen speelbal van onbewuste driften, houdingen en overtuigingen, maar kunnen hun denken, voelen en gedrag tot op zekere hoogte reguleren. Bij Carl Rogers speelt (positieve) waardering een belangrijke rol.

Ook bij de Eye-Openers therapie is de zelfwaardering en zelfacceptatie belangrijk: hoe kijk je naar jezelf, het zelfbeeld. Daarbij kunnen de ogen geopend worden voor andere kanten, zowel verdrongen emoties en ervaringen als kwaliteiten en mogelijkheden. Dit bewustworden van persoonlijke kwaliteiten komt overeen met zelfverwerkelijking, waarbij ook de schaduwkanten aan het licht komen en worden geïntegreerd in de beleving van de persoon. Zie Carl Rogers, On Becoming a Person, in Van de Molen  (p 268-282).

Abraham Maslow kreeg vooral bekendheid door zijn behoeftenpiramide (zie Motivation and Personality en Toward a Psychology of Being). De behoeften aan veiligheid, saamhorigheid, liefde, waardering, erkenning, begrip en zelfverwerkelijking en het ontplooien van menselijke mogelijkheden spelen ook in de Eye-Openers therapie een rol van betekenis. De positieve, ontwikkelingsgerichte mensvisie is een ander punt van overeenstemming.

Samenvattend blijkt dat er diverse overeenkomsten en aanknopingspunten zijn bij de Eye-Openers therapie met de beschreven benaderingen. De therapie sluit niet aan bij een bepaalde stroming en lijkt een op zichzelf staande benadering, vooral gebaseerd op de observaties en inzichten van de vormgever. Zij heeft daarbij gebruik gemaakt van uiteenlopende invloeden, inzichten en levenservaringen, onder meer vanuit haar ervaring als remedial teacher. Ook eerdergenoemde therapeuten hebben hun therapieën vaak zelf vergaand vormgegeven vanuit eigen ervaringen en inzichten.