Dood is dood, of toch niet?

Civis Mundi Digitaal #93

door Jan de Boer

Op het moment van de dood sterven de organen in een verschillend ritme af. Hoe in deze omstandigheden het precieze moment waarin het leven eindigt aan te geven? Onderzoekers proberen op deze hoogst symbolische kwestie een antwoord te geven.

Mysterieus, universeel en taboe…  de dood fascineert. De relatie die mensen met de dood hebben verschilt naar gelang culturen en religies. Men kan de dood alleen maar definiëren in verhouding tot het leven. Per definitie is men dood als men niet meer leeft. Maar is men alleen  levend als men zich daarvan bewust is? Als er hersenactiviteit is? Als het hart klopt? De dood beschrijven is het leven beschrijven en daarbij kan men op problemen stuiten. Dat is één van de redenen dat de dood een wettelijke definitie nodig heeft.

Definities van de dood

Tot in de jaren 1950 werd de dood vastgesteld als de vitale functies (het hart en de ademhaling) gestopt waren. De uitvinding van kunstmatige ademhalingsapparatuur in 1952 was de geboorte van de reanimatie en de «intensive care». Deze uitvinding deed het concept van de dood evolueren. De Franse artsen Maurice Goulon en Pierre Mollaret beschreven in 1959 de notie van de hersendood die in 1968 overgenomen werd door de medici van de Amerikaanse Harvard Universiteit Het niet meer functioneren van het hart betekende niet langer het dood-zijn en werd vervangen door het verlies van de hersenfuncties.

In 1912 stelde de wereldgezondheidsorganisatie (WHO) de volgende definitie voor: «De dood treedt in als er een permanent verlies van het bewustzijnsvermogen en er een verlies van alle functies van de hersenstam is». De criteria om juridisch de dood vast te stellen kunnen overigens van land tot land verschillen.

Men sterft niet ineens

De dood is geen absoluut «on-off»  want gedurende verscheidene uren zijn er nog fysieke processen zoals de groei van haren en nagels. Men sterft niet ineens, de organen sterven af in een verschillend ritme en op verschillende momenten voor hun definitief einde. Na het stoppen van het hart kan het nog een tien minuten duren voordat er sprake is van het einde van de hersenfuncties. Men kan het stervensproces vergelijken met het omvallen van dominostenen.

Op dit moment probeert men het stervensproces te vertragen ook in verband met het afstand doen van organen ten behoeve van hen die op een transplantatie wachten. Overigens zij gezegd dat het afstand doen van organen door stervenden die klinisch dood zijn, door de  donoren niet ervaren wordt. Het precieze moment van de dood blijft tot nu toe onbekend  en dat is niet onbelangrijk met name voor de religies die ieder een eigen relatie met de dood onderhouden.

Bijna dood ervaringen

Een bijzonder fenomeen wat op dit moment bestudeerd wordt door een équipe  van de Coma Science Group  van de universiteit van Luik zijn de Near Death Experiences (NDE) , bijna-dood-ervaringen, die al vanaf het midden van de jaren 1970  een groot publiek in de ban houden. Veel mensen kunnen niet accepteren dat de dood in alle opzichten een eind aan hun bestaan maakt en zien in deze NDE’s een bewijs dat er op welke manier ook een leven na de dood is.

De Amerikaanse medicus Raymond Moody schreef er in die jaren een boek over: Life after Life, dat een bestseller werd. Volgens een Nederlandse in december 2001 gepubliceerde  studie in hetmedische tijdschrift The Lancet heeft 18 procent van 344 patienten die tengevolge van een hartstilstand klinisch doodverklaard werden en vervolgens gereanimeerd werden, een NDE gehad. «De NDE’s  zijn een fysiologisch verschijnsel dat onvoldoende bestudeerd is. De begrijpelijkheid van de bewustzijnsniveaus  is een groot mysterie», laat de neuroloog en directeur Steven Laureys van de équipe in Luik weten.

De schaal van Greyson, een  Amerikaanse psychiater, wordt gebruikt door de neuro-wetenschappers  om op objectieve manier de geloofwaardigheid van een NDE te evalueren. Zestien vragen worden gesteld en men moet tenminste 7 van de 32 punten die met de vragen gehaald kunnen worden hebben voordat hun NDE  bevestigd wordt. «Men vindt nooit twee gelijke verhalen», zegt Steven Laureys, «maar er is en soort gemeenschappelijke stramien». Een visioen van een wit en sterk licht, een ontmoeting met overledenen of een mystiek wezen, helderziendheid, ervaringen van het verlaten van het lichaam, de indruk van dood te zijn, herinneringen aan gebeurtenissen uit het verleden of voorgevoelens, etc.  Steven Laureys «Een aantal mensen beleeft ook een NDE  na een meditatie-bijeenkomst of na een orgasme. Men moet erg voorzichtig zijn met het interpreteren van een NDE, want onze hersens draaien ons vaak een loer».

Volgens een studie van de neurologe Charlotte  Martial van de « Coma Science Gruop» in 2017 inzake 154 NDE’s, wordt de sensatie van het verlaten van het lichaam in 53 procent van de NDE’s beleefd en het gevoel van geluk in 80 procent van de gevallen. Maar andere NDE’s worden heel negatief beleefd: een afgrijselijke, angstaanjagende wereld , ontmoetingen met monsters, geschreeuw en gehuil… Anderen beschrijven  een gevoel van oneindige leegheid, een immense eenzaamheid, de impressie in het niets gekomen te zijn… Zij hebben dan ook vaak een belangrijke post-traumatische stress.

Bijna dood ervaringen in het laboratorium

De équipe van de «Coma Science Group» slaagt er vandaag de dag in NDE’s   voor hun onderzoek opnieuw te creëren in het laboratorium: «Onder hypnose  beleven de patienten een ervaren NDE opnieuw met een veel grotere emotionele intensiteit dan in een ‘normale’ bewustzijnstoestand».

Kan men de NDE  beschouwen als een eerste stap naar een eventueel leven na de dood? «De dood is per definitie onomkeerbaar», zegt Laureys: «Zeggen dat mensen bij bewustzijn zijn als zij dood zijn, zaait verwarring. Men moet niet de «klinische dood»  die niet de dood is, verwarren met de «hersendood» die de werkelijke dood is. Tot nu toe is er nog niemand teruggekomen uit de  hersendood.»

Het geval Pamela Reynolds: overleeft het bewustzijn de hersenactiviteit ?

Eén geval  geeft echter de nodige dicussie. In 1991 heeft de Amerikaanse zangeres Pamela Reynolds duidelijk aangetoond een NDE (verlaten van het lichaam, tunnel, helder licht ...) te hebben ervaren tijdens een operatie van een enorme bloedvatverwijding die het stoppen van hersenactiviteiten noodzakelijk maakte met als gevolg een platte encefalografie. Haar geval wordt regelmatig  geciteerd door hen  die de stelling verdedigen  dat het bewustijn / de ziel de hersenactiviteit overleeft.

Steven Laureys: «Het is waar dat Pamela Reynolds in een zeer diepe coma is gebracht. Haar geval is fascinerend, want het toont aan dat er misschien minder hersenactiviteit nodig is dan men denkt  voor het beleven van een NDE. In het geval Pamela Reynolds  is er meer wetenschappelijk onderzoek nodig». Verscheidene équipes proberen nu  hetfysiek-chemische mechanisme  te verklaren dat aan het werk is in een NDE en dank zij de scantechniek van de hersens zijn er al enkele  zones - zoals het rechter slaapgebied voor de sensatie van het verlaten van het lichaam - geïdentificeerd als bron van de verschillende etappes van het fascinerende proces van de NDE, de bijna-dood-ervaring.

Bron: Le Monde, bijlage : Science et Médecine, 20 oktober 2019