De hel van de Franse gevangenissen

Civis Mundi Digitaal #95

door Jan de Boer

Drie personen moeten op elkaar gepropt leven in een cel van 9 vierkante meter, matrassen raken de closetpot, ratten steken de galerijen over, en luizen koloniseren de bedden. De overbevolking van bepaalde Franse gevangenissen is een aanfluiting voor het land van de mensenrechten. Deze constatering is niet nieuw. Maar de veroordeling van Frankrijk op 30 januari jongstleden door het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) voor het onderwerpen van gedetineerden aan « onmenselijke of mensonwaardige behandelingen » en « het schenden van hun recht op een daadwerkelijk recht op bezwaar » tegen deze behandelingen, klinkt als een nieuw en vernederend tot de orde roepen. Het EHRM heeft gekozen om de klacht van 32 gedetineerden in één beslissing onder te brengen. Het Hof in Straatsburg heeft unaniem geoordeeld dat Frankrijk artikel 3 van de Europese Conventie van de Rechten van de Mens heeft overtreden. Het is niet de eerste keer dat het EHRM Frankrijk veroordeelt voor de slechte omstandigheden in gevangenissen. Maar dat betrof altijd individuele gevallen. Deze keer is het een structurele situatie die door de rechters is veroordeeld. Zij zijn van mening dat voortdurende overbevolking de oorzaak is van detentie-omstandigheden die in strijd zijn met de rechten van de mens. De rechters in Straatburg onthullen in hun veroordelingsrapport de consequenties van overbevolking – in bepaalde gevangenissen vaak 200 procent. Mijn zegsman Nicolas Ferrand, chef van de afdeling geschillen van het Internationaal Observatorium voor Gevangenissen, sector Frankrijk, hoopt dat deze veroordeling eindelijk de nodige hervormingen tot gevolg zal hebben. « Na Italië, Roemenië en Hongarije staat nu ook Frankrijk onder toezicht van de Raad van Europa en het zal concrete maatregelen moeten aantonen om de overbevolking in gevangenissen te beëindigen, » aldus Nicolas Ferrand.

Deze veroordeling zat er al langer aan te komen. Emmanuel Macron was de eerste Franse president die na zijn verkiezing de rechters in Straatsburg toesprak om hun te overtuigen van zijn wil om aan deze « chronische overbezetting » een einde te maken. De in 2019 aangenomen wet van het programma voor justitie toont duidelijk de wil aan om de spanningen in de gevangenissen te verminderen. Maar de voorschriften als afschaffing van korte gevangenisstraffen en ontwikkeling van alternatieve straffen treden pas deze maand maart in werking. Bij de presentatie van bovengenoemde wet zei Macron terecht: « Men maakt van de gevangenis een wachtkamer voor herhaling van misdrijven, (…) een plaats waar het geweld dat men zou moeten indammen en tot bedaren moet brengen, toeneemt ».

Men mag hopen dat deze hervorming meer effect heeft dan de vorige hervormingen, zoals die in 2014 van de toenmalige minister van justitie Christiane Taubira, die met dezelfde goede bedoelingen geen enkel resultaat opleverden. Eerlijk gezegd ben ik redelijk sceptisch, want op dit gebied hebben alle Franse regeringen het af laten weten door gebrek aan middelen en vaste wil. De huidige situatie is evenwel onhoudbaar, zoals aangetoond door de demonstraties van gevangenisbewakers begin 2018, de grootste sinds een kwart eeuw. Met 70.818 gedetineerden voor 61.065 plaatsen bereikt Frankrijk bijna weer de top van 71.800 gedetineerden uit april 2019, het grootste aantal sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog. De aankondiging van de bouw van 7.000 nieuwe cellen tussen nu en 2022 is niet erg geruststellend. Sinds dertig jaar heeft men steeds nieuwe gevangenissen gebouwd onder het voorwendsel van betere cellen voor minder gedetineerden, maar deze nieuwe gevangenissen waren altijd binnen de kortste keren weer gevuld met in totaal steeds meer gedetineerden. Om deze vicieuze cirkel te doorbreken moet de door het werk van Victor Hugo gemarkeerde en tegelijkertijd ook aan emoties in de media onderworpen Franse maatschappij een einde maken aan haar schizofrene houding van het erkennen van de ondoeltreffendheid van gevangenisstraffen, en tegelijkertijd steeds zwaardere straffen eisen bij elk opzienbarend vergrijp – en bovendien nieuwe beschuldigingen onmiddellijk bestraffen met inhechtenisneming. Als de gevangenissen overbezet blijven is dat te wijten aan het idee dat gedetineerden daar moeten lijden voor hetgeen zij misdeden. De verantwoordelijke politici moeten de maatschappij duidelijk maken dat het onthouden van vrijheid gericht is op het buitenspel zetten van gevaarlijke individuen en het voorkomen van recidive, en niet het aan mensen onthouden van fundamentele rechten en waardigheid. Wat dat betreft heeft Frankrijk nog een lange weg te gaan.