Civis Mundi Digitaal #96
De verstoorde biodiversiteit als oorsprong van virussen
De mensen denken dat virussen altijd hebben bestaan en dat epidemieën niets te maken hebben met de staat waarin de biodiversiteit verkeert of de klimaatopwarming. Toch zijn er in de laatste decennia steeds meer virussen. Zij mogen dan niet dezelfde impact als Covid-19 gehad hebben, maar hun verschijning neemt versneld toe. De meeste van deze virussen zijn zoönoses: ziekten ontstaan door de overdracht van een ziekteverwekker tussen dieren en mensen. Het betreft hier geen medisch probleem. De komst van deze infectieziekten hangt samen met onze steeds grotere invloed op natuurlijke milieus. Er wordt ontbost en gronden omgezet, en zo ontstaat er contact met wilde dieren die uit hun natuurlijke omgeving verjaagd worden, door het houden van vee of door nieuwe landbouwgebieden in verstoorde ecosystemen dicht bij stedelijke gebieden. Zo krijgen infectiekrachten nieuwe overdrachtsketens. Je kunt daarbij SARS noemen, veroorzaakt door een coronavirus ontstaan door de combinatie van een virus van een vleermuis met een van een ander klein zoogdier, dat in het begin van de jaren 2000 relatief snel de kop werd ingedrukt. De aids-epidemie volgde hetzelfde traject: een besmetting van primaten, mensapen, en vervolgens overdracht aan honderden miljoenen mensen. Het Ebola-virus boezemde minder vrees in, omdat men dacht dat zijn actieradius beperkt was tot enkele inheemse Afrikaanse gebieden. In werkelijkheid heeft het Ebola-virus zo’n verschrikkelijk gewelddadig karakter dat het zich niet gemakkelijk verbreidt omdat de bevolking ter plaatse sterft. Ook aan het begin van het Ebola-virus bevindt zich een vleermuis.
De dramatische periode die de mensheid nu moet passeren, kan het menselijke manicheïsme, de menselijke dubbelzinnigheid, verergeren en aansporen tot het zich totaal bevrijden van de biodiversiteit. De realiteit is heel wat erger: men ontkent heel eenvoudig dat het ontstaan van de Covid-19 epidemie onlosmakelijk verbonden is aan de door ons veroorzaakte verstoringen van de biodiversiteit. De stilte op dit punt is oorverdovend. Ik onderstreep onze slechte verhouding met de natuur. Nu zijn de gedachten van de mensen bij het gemis aan maskers, brillen, tests, medicijnen…, morgen bij de economische problemen veroorzaakt door Covid-19. Daarna gaan we over tot de gebruikelijke noodlottige orde van de dag en zijn de lessen van Covid-19, voor zover wij bereid zijn die nu te trekken, vergeten. De geschiedenis leert ons helaas dat wij niets leren alvorens nieuwe crises zich aandienen. En we kunnen niet met een hogedrukspuit alle micro-organismen die ons omringen uit de weg ruimen, want wij hebben ze absoluut nodig.
De verhouding tussen mens en natuur
De biodiversiteit is ingewikkelder te begrijpen dan de verandering van het klimaat die zich af laat meten aan de concentratie van broeikasgassen en die extreme meteorologische gebeurtenissen veroorzaakt. De oorsprong van nieuwe ziekten beperkt zich niet tot statistieken van ontmoetingen tussen menselijke bevolkingen met een kwetsbare gezondheidszorg en tropische omgevingen, rijk aan infectieziekteverwekkers. Het is vooral een probleem van versimpeling van ecosystemen, van het versnipperen van natuurlijke woongebieden waar de biodiversiteit vermindert en vormen van leven niet de ruimte hebben om voort te bestaan. De mogelijkheid van infectieziekteverwekkers om zich van de een naar de ander over te brengen wordt erdoor versterkt, hun prevalentie, het aantal gevallen van een ziekte op één tijdstip, vermeerdert en zo kunnen hun vijanden gedood worden. Zoals ik in mijn vorig artikel over het fenomeen « leven » schreef: er is geen sprake van een harmonie in het fenomeen « leven », hooguit van een uiterst wankel evenwicht. Harmonie en evenwicht moeten niet met elkaar verward worden.
Zelfs als we erin slagen ons te interesseren voor andere soorten dan de mens, voor grote gewervelde dieren: leeuwen, giraffes, panda’s, schubdieren… zijn wij nog ver verwijderd van het waarnemen van de ingewikkeldheid van de instabiele evenwichten in de natuur. Ons antropocentrisme, ons denken dat alles om de mens draait, en onze simplistische denkwijzen leiden tot een uiterst naïeve visie van dieren en planten die wij als nuttig of schadelijk beoordelen, altijd naar gelang ons onmiddellijke eigenbelang. Daarbij kunnen ook nog onze aanzienlijke culturele weerstanden gevoegd worden. Wij hebben altijd een xenofobe visie op Noord-Zuid gehad. Daardoor bekritiseren wij bijvoorbeeld het slechte beheer van de markten in China, terwijl wij dezelfde problemen hebben. Wij doden in Europa honderdduizenden vossen per jaar, terwijl het roofdieren zijn van knaagdieren, dragers van mijten die ons de ziekte van Lyme kunnen bezorgen. Wij hebben ook een veel te curatieve benadering van infectieziekten. Men laat de ziekte komen en zegt dan dat we een vaccin zullen vinden om het virus te stoppen. Maar vandaag de dag hebben we nog altijd geen vaccin tegen SARS, aids Zika. We vinden medicijnen uit om deze virussen te bestrijden, maar we stoppen ze niet. Zo kunnen pandemieën zich steeds herhalen.
Voorkomen is beter dan genezen
Er zijn geen engelen en geen duivels in de natuur, de soorten moeten hun eigen ruimte hebben en kunnen zelfs zowel een engel als een duivel zijn. De vleermuis is niet alleen een vat van virussen, zij is ook een roofdier van insecten en tegelijkertijd bestuift zij bepaalde planten. Er bestaan overigens honderden soorten die wij niet of nauwelijks kennen, die wij nog steeds ontdekken. Dat is een van de redenen waarom wij moeite hebben met het identificeren van combinaties die het coronavirus hebben doen ontstaan. De bestudering van ecosystemen wordt ten onrechte in de wetenschap en de biologie stiefmoederlijk behandeld, terwijl deze kennis cruciaal is, in het bijzonder voor de volksgezondheidszorg. Wij hebben moeite om te begrijpen dat in de praktijk gebrachte ecologie oplossingen kan bieden. Ophouden met ontbossing en omzetting van gronden voor veehouderij en landbouw, andere consumptie in de plaats van vlees uit de rimboe promoten, korte voedselcircuits instellen… Het brandende Amazonegebied is een drama voor de indianen, voor de Brazilianen, voor de hele wereld… Maar het is te gemakkelijk Brazilië de les te lezen als de ontbossing en omzetting van hun gronden verband houdt met de soja die ons vee voedt. Er zijn politieke en economische weerstanden wat betreft de gedachte dat onze landbouw op mondiale schaal volledig gereorganiseerd moet worden. De veefokkerij ook: slecht bestuurd, met op elkaar gepakte dieren, bieden ze de infectieziekteverwekkers ruimschoots de ruimte, zoals wij gezien hebben met de uit Zuidoost-Azië afkomstige vogelgriep.
De pandemieën vermenigvuldigen zich, we moeten niet alleen de ene na de andere ziekte in bedwang houden, maar zeker ook de processen die hun verschijning mogelijk maken leren kennen om hopelijk zo de infectieziekten uit te bannen. De bestudering van ecosystemen moet absolute voorrang krijgen. Iedere vorm van leven op deze Aarde moet de haar toebehorende ruimte krijgen om ook de diersoort mens de kans te geven te overleven. De mens heeft in haar geschiedenis de grote diersoorten uitgeroeid, met reizen en handel dier- en plantensoorten verplaatst en zo de bestaande ecosystemen grondig veranderd en verwoest. De mensheid is nu te ver gegaan en wordt op zijn beurt met uitroeiing bedreigd. Met alle mogelijkheden en middelen moet nu de opwarming van het klimaat bestreden en de biodiversiteit gered c.q. hersteld worden door, nogmaals gezegd, iedere vorm van leven op deze aarde de haar toebehorende ruimte te geven. Prioriteit daarbij is een totale herziening van onze mondiale door het kapitalisme beheerste agricultuur. Ik ben van mening dat in bovenstaand kader de diersoort mens een te grote ruimte voor zichzelf opeist ten koste van andere vormen van leven, en dat maakt de diersoort mens uiterst kwetsbaar. Met andere woorden: het is noodzakelijk een politiek te entameren die de menselijke wereldbevolking drastisch doet afnemen, niet alleen « daar » maar ook « hier ». In afwachting van het herstel van de biodiversiteit kunnen we nog veel virusziekten tegemoetzien die nog dodelijker en in alle opzichten catastrofaler kunnen uitpakken dan Covid-19. Het fenomeen « leven » op aarde kent geen harmonie, hooguit een wankel evenwicht door « leven » dat elkaar bestrijdt voor voldoende ruimte en zelfhandhaving.
Geschreven op 11 april 2020