De neo-Ottomaanse revanche van Erdogan

Civis Mundi Digitaal #100

door Jan de Boer

De Russische president Poetin herschrijft de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog om zo via een fervent nationalisme zijn onlangs aangenomen grondwetswijziging, die het hem mogelijk maakt tot 2036 president te blijven, te legitimeren. De Turkse president Erdogan doet hetzelfde met de Eerste Wereldoorlog om zijn herverkiezing in 2023 voor te bereiden. In beide gevallen berust de politiek van de geschiedenis op herdenkingsplechtigheden gebaseerd op duidelijke data: 75 jaar in Rusland, 100 jaar in Turkije. In beide gevallen wordt een gemeenschappelijke vijand aangewezen: het Westen.

In Turkije is een cyclus van herinneringsplechtigheden gestart op 19 mei 2019. Honderd jaar eerder landde Mustafa Kemal in de havenstad Samsun aan de Zwarte Zee, van waaruit hij de nationale bevrijdingsoorlog begon. Deze cyclus zal worden afgesloten op 29 oktober 2023, de datum van het nationale feest en de stichting van de Turkse republiek. In deze cyclus spelen twee verdragen die getuigen van westerse inmenging een hoofdrol: het verdrag van Sèvres dat op 10 augustus van dit jaar herdacht wordt en dat van Lausanne op 24 juli 2023. Onder het bewind van Moustafa Kemal werd het verdrag van Lausanne begroet als een drievoudig positieve gebeurtenis: een diplomatieke overwinning die de vernedering uitwiste van het verdrag van Sevres, dat het Ottomaanse imperium in stukken scheurde, de Turkse Staat rond Anatolië werd door het internationale recht erkend, en het decadente imperium werd in het vergeetboek van de geschiedenis bijgezet.

De Turkse president herdefinieert nu deze drie perspectieven: het verdrag werd door de westerse machten gedicteerd; de 3 miljoen vierkante kilometer werd tot 780.000 vierkante kilometer teruggebracht, de Turken hebben altijd een staat gevormd onder de Ottomanen, Mustafa Kemal en Erdogan. Zeker, de nationale grenzen van Turkije blijven onschendbaar, maar het verdrag dat ze bepaalde, bestaat niet meer.

Het internationale recht heeft volgens Erdogan het land zijn mediterrane eilanden afgenomen. De maritieme ruimte werd toegewezen aan Griekenland, maar Turkije eist erkenning van zijn historische rechten. De heroveringsdoelen van de neo-Ottomanen gaan verder dan de Middellandse Zee. Zij vinden hun grenzen in de veroveringen van de Ottomaanse troepen tijdens het imperium. Tenminste, uit militair oogpunt, want in cultureel opzicht bereiken de « soft power » van Turkish Airlines en Turkse televisieseries de hele wereld. Het verdrag van Sèvres blijft het anti-Turkse dictaat bij uitstek. In tegenstelling tot het verdrag van Lausanne is het verdrag van Sèvres niet ondertekend door de regering van Ankara, en werd daar meteen al van nul en gener waarde verklaard. De reden: een Ottomaanse rompstaat teruggebracht tot een deel van Anatolië, de rest verdeeld tussen de overwinnaars van de Entente, een autonoom Koerdistan, een groot Armenië, de voor alle vlaggen open zeestraten van de Bosporus en de Dardanellen – ook in oorlogstijd.

Het verdrag van Sèvres, dat voortdurend in de Turkse geheugen blijft rondspoken, is opnieuw actueel geworden. Enerzijds weerspiegelt het voor de « erdoganisten » een recent trauma: de mislukte staatsgreep van15 juli 2016 wordt beschreven als het resultaat van een in het buitenland beraamd complot. In een toespraak in november 2016 verklaarde president Erdogan dat als deze staatsgreep gelukt was, deze geleid zou hebben tot een nieuw Sèvres. Anderzijds wil de neo-Ottomaanse politiek inzake het oosten van de Middellandse Zee de revanche op de vernedering van Sèvres en wil Erdogan zijn tegendeel. Hij heeft daarbij vooral twee landen in zijn vizier: Griekenland – het verdrag van Sèvres gaf dat land 8 eilanden in de Egeïsche Zee – en Frankrijk – het verdrag van Sèvres werd daar getekend en haar aanwezigheid in Tunesië en Marokko werd officieel erkend. Sèvres is in het Middellandse Zeegebied wat het Sykes-Picot akkoord (het verdrag tussen Engeland en Frankrijk in 1916, waarin het Midden-Oosten verdeeld werd in invloedssferen voor beide landen) is in het Midden-Oosten: het instrument van het Franse kolonialisme van gisteren en van vandaag. Net zoals Griekenland (de regio Smyrna) en Frankrijk (Cilicië) overeengekomen waren om Anatolië in 1920 te bezetten, zo spelen zij samen de baas in de Turkse wateren rond Cyprus in het oostelijk deel van de Middellandse Zee.

Hoe de neo-Ottomaanse kalender bij de viering van het optreden van Mustafa Kemal duidelijk naar voren te brengen? Erdogan kan natuurlijk niet officieel Atatürk, de stichter van de Turkse Republiek en de Turkse natie van het toneel laten verdwijnen. Maar niets staat hem in de weg het optreden van de « gazi », van de strijder, te integreren in een zich realiserende geschiedenis: in Samsun aan de Zwarte Zee begon Mustafa Kemal aan zijn herovering van Anatolië, in het Lybische Misrata start Erdogan de herovering van het Ottomaanse imperium in Noord-Afrika. Alles wat bovendien in de Republikeinse kalender in strijd is met het neo-Ottomaanse project wordt aan de kant geschoven: de afschaffing van het sultanaat op 1 november 1922 en ook de afschaffing van het kalifaat op 3 maart 1924 zullen naar mijn idee beslist niet herdacht worden. Bepaalde grote symbolen van het « kemalisme » worden omgeschakeld ten dienste van de neo-Ottomaanse agenda: de Byzantijnse basiliek van de Haya Sophia die na de verovering van Constantinopel in 1453 veranderd werd in een moskee, werd op bevel van Atatürk in1934 een museum. President Erdogan hoopt er opnieuw een moskee van te maken. Tijdens de herdenking van de inname van Constantinopel op 29 mei van dit jaar werd de 48ste soera uit de Koran (« de verovering ») in de Haya Sophia voorgelezen. Op dezelfde dag werden olieboringen in de Griekse maritieme ruimte aangekondigd. Eén van de bij deze operatie betrokken vaartuigen draagt de naam « Fatih » oftewel « de veroveraar ». De vier zones waarin naar olie geboord wordt, heten « Ne », « Mutlu », « Türküm », «Diyene »: « Gelukkig zijn zij die zich Turk kunnen noemen », een befaamde aanhaling van Mustafa Kemal. Inderdaad, het erdoganisme is een neo-Ottomaanse vertaling van het kemalisme. We zullen er nog veel van horen!

Geschreven op 8 juli 2020