Wat ontbreekt in het landbouwdebat? Grondhoudingen naar de natuur
Civis Mundi Digitaal #101
door Toon van Eijk
Het huidige landbouwdebat in Nederland is gepolariseerd en loopt vast in onderling gesteggel over cijfers. Imke de Boer, hoogleraar dierlijke productiesystemen aan WUR, en onderzoeker Evelien de Olde betogen terecht dat een fundamentele verandering nodig is (Red de boer. Verander de landbouw radicaal, NRC 25 juli 2020). Zij stellen dat boeren ‘beheerders’ (stewards) moeten worden. In het partijprogramma van het CDA, vanouds een partij die boerenbelangen behartigt, staat het begrip ‘beheerder’ of ‘rentmeesterschap’ centraal. In de praktijk echter handelen de meeste CDA-stemmende boeren niet overeenkomstig deze grondhouding naar de natuur, anders zaten we nu niet - of althans in veel mindere mate - met de huidige problemen opgescheept. Blijkbaar hebben zij deze grondhouding niet daadwerkelijk geïnternaliseerd.
De Boer en De Olde schrijven ook dat een cultuurverandering nodig is. „Het gaat niet alleen om de boeren … Het gaat om ons allemaal, we moeten allemaal veranderen.” Een cultuur draait om onderliggende waarden of grondhoudingen. In de landbouw is de meest doorslaggevende onderliggende waarde een bepaalde houding ten opzichte van de natuur. Hoe gaan we met planten, dieren en ecosystemen om? De eco-filosoof Wim Zweers onderscheidt in zijn boek uit 1995 Participeren aan de natuur. Ontwerp voor een ecologisering van het wereldbeeld zes verschillende grondhoudingen: de almachtige heerser over de natuur, de verlichte heerser, de beheerder van de natuur, de partner van de natuur, de participant aan de natuur, en eenheid met de natuur.
De grondhouding van melkveehouders zoals die van ‘superkoe’ Nora 265, die in haar leven 200.000 liter melk heeft gegeven, zou men kunnen omschrijven als almachtige of verlichte heerser over de natuur (Topkoe Nora gaf 200.000 liter melk in haar leven, NRC 14 juli). Het andere uiterste van het spectrum ‘eenheid met de natuur’ (unio mystica) is slechts voor weinigen weggelegd, maar ‘partner van’ en ‘participant aan’ de natuur moet voor meer mensen mogelijk zijn. Gezonde agro-ecosystemen vereisen van boeren op zijn minst de partnerhouding naar de natuur, oftewel een samenwerken met de natuur. Voor consumenten komt de grondhouding van ‘partner van de natuur’ niet overeen met bijvoorbeeld het kopen van ‘kiloknallers’.
De Boer zegt: „Er moet heel veel tegelijk veranderen, dat is waarom ik zo vaak hoor: het kan niet want...” Het multidimensionale maatschappelijke ontwikkelingsproces wordt inderdaad beïnvloed door veel factoren, zoals ecologische, technologische, economische, politieke, sociaal-structurele, en culturele en persoonlijkheid factoren. Deze verschillende factoren kunnen wel onderscheiden worden, maar niet gescheiden in hun werkingen. De factoren staan met elkaar in wisselwerking. De meest fundamentele factor is de categorie van culturele en persoonlijkheidsfactoren (die vaak moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn) oftewel het geheel van collectieve en individuele waarden of grondhoudingen. Verandering is inderdaad complex door de samenhang en wisselwerking tussen de verschillende factoren, maar juist daarom is het logisch om meer aandacht te besteden aan de meest fundamentele factor, namelijk die van grondhoudingen naar de natuur.
Hoe complex de uitvoering van het veranderingsproces ook zal zijn, het beginpunt is volgens De Boer en De Olde duidelijk: de grenzen van de planeet oftewel de ecologie. Het probleem is echter dat verschillende personen verschillend denken over hoe ver de ecologische of planetaire grenzen opgerekt kunnen worden door middel van technologie. Daar begint vaak al het onderlinge gesteggel over cijfers tussen verschillende belanghebbenden (zie de huidige stikstofcrisis). Door voornamelijk te blijven vertrouwen op verdergaande technologische ontwikkeling, zoals bijvoorbeeld het gebruik van drones in precisielandbouw, bedrijven we uiteindelijk struisvogelpolitiek. Onze visie op de grenzen van de planeet wordt hoofdzakelijk bepaald door onze grondhouding naar de natuur. Pak daarom deze grondoorzaak aan die nu eenmaal niet technologisch van aard is. In plaats van ‘meer van hetzelfde’, vaak resulterend in technologische symptoombestrijding, is meer aandacht voor het ‘ondergrondse worstelstelsel’ van grondhoudingen naar de natuur gewenst. Voor alle belanghebbenden is het gezegde ‘water the root, to enjoy the fruit’ relevant.
Het ontwikkelen van ecologisch en maatschappelijk verantwoord gedrag van boer tot consument vereist allereerst meer aandacht voor de onderliggende grondhoudingen naar de natuur. Meer dialoog over deze grondhoudingen zal in minder onderlinge frictie resulteren, omdat dan duidelijker wordt waarom mensen handelen zoals ze doen. Indien men niet tot overeenstemming kan komen over de meest wenselijke grondhouding, kan men altijd nog besluiten to agree to disagree. Alleen kennisnemen van meer ecologisch en maatschappelijk verantwoorde grondhoudingen is echter niet afdoende. Ze moeten ook daadwerkelijk geïnternaliseerd worden om effect te hebben. Deze internalisatie vereist vooral proactief werken aan persoonlijkheidsontwikkeling of Bildung. Deze persoonlijkheidsontwikkeling houdt het systematisch ontwikkelen van ‘bewust zijn’ in (bewust zijn als werkwoord). Het ‘bewust zijn’ van grondhoudingen, die de transformatie naar waarlijk duurzame agro-ecosystemen ondersteunen, is essentieel maar krijgt nauwelijks aandacht.
Dirk Duijzer, oud-LTO-directeur, oud-Rabobankier en huidig voorzitter van de topsector Agri & Food zegt: “De Nederlandse boer moet weer wat minder op roofbouw gericht raken en moet op die basis geholpen worden om zijn oude intuïties voor de omgang met levende wezens en de natuur weer te laten spreken” [1]. Klaas van Egmond, oud-directeur van het milieudeel van het RIVM (het latere Planbureau voor de Leefomgeving: PBL), voormalig kroonlid van de Sociaal-Economische Raad (SER), en emeritus hoogleraar Milieu en Duurzaamheid aan de Universiteit Utrecht, zegt dat het Nederlandse klimaatakkoord geen fundamentele verandering brengt, omdat de invloed van belanghebbenden veel te groot is. Met betrekking tot de relatie tussen individuele actie en systeemverandering zegt hij: “Individuele actie helpt wel, maar lang niet genoeg. Het is een ‘sociaal dilemma’; ik doe het alleen, als jij het ook doet. De overheid moet dat organiseren en daar is durf voor nodig … Systematische verandering is essentieel, en het klimaatakkoord gaat dáár niet op in!” [2]. Maar hij zegt ook: “Het is een utopie dat wij mensen niet hoeven te veranderen… Onze economie moet niet langer gefixeerd zijn op groei. Er is maar één probleem: we willen niet veranderen. En vooralsnog ontbreekt het aan politiek leiderschap dat de groene moed heeft om het wél te willen”.
Mathieu Wagemans zegt in het juli 2020 nummer van CM: “De gebruikelijke context van redeneren helpt niet meer. We kunnen op basis van tal van feiten en analyses de overtuiging hebben dat we ons levenspatroon moeten veranderen maar om de daad bij het woord te voegen is meer nodig. Met ratio alleen redden we het niet. De omslag vraagt verruiming en verdieping van ons bewustzijn” [3]. Volgens Hans Kuijper legt Confucius een rechtstreeks verband tussen individueel gedrag en politieke ordening. Hij merkt op dat “Tegenwoordig die wijsheid in het Westen op tegeltjes staat: Verbeter de wereld, begin bij jezelf” [4]. Ik denk dat deze wijsheid inderdaad cruciaal is. Het beginpunt van systemische verandering is individuele transformatie van grondhoudingen en onderliggende waarden, wat op zijn/haar beurt om een verruiming en verdieping van bewustzijn vraagt.
Eindnoten
1. https://www.foodlog.nl/artikel/radicalisering-zet-in-de-boerensector/
2. Jan van Poppel interviewt Klaas van Egmond. Mijn generatie houdt duurzaamheid tegen, zegt de oud-topambtenaar (73) die verantwoordelijk was voor duurzaamheid. De Correspondent, juli 2020.
3. Mathieu Wagemans. Een andere kijk op orde en chaos. Deel 5: Individueel bewustzijn en sociale verandering. Civis Mundi Digitaal #100, juli 2020.
4. Hans Kuijper. Uren met Chinese denkers. Deel 2: Confucius (I). Civis Mundi Digitaal #100, juli 2020.