George Orwell, 1984
Deel 1: Inleiding: is de waarschuwing van Orwell nog relevant?
Civis Mundi Digitaal #103
door Piet Ransijn
Orwell (1903-1950) heeft de gevaren van een totalitaire, onderdrukkende staat aan den lijve ondervonden. Hij heeft er daarom in niet mis te verstane woorden voor gewaarschuwd. Het nazisme en het stalinisme heeft hij zien opkomen en het Spaanse fascisme van Franco met levensgevaar bevochten. Dit verzet werd door het Sovjet communisme intern bestreden, waar hij ook mee te kampen kreeg. Al jong heeft hij een gematigd soort van totalitair bewind op de kostschool ervaren. Daarna heeft hij aan het begin van zijn loopbaan als politiebeamte in Birma vijf jaar de koloniale onderdrukking meegemaakt. Dit heeft hij als een blijvende smet op zijn levensloopbaan ervaren. Om het goed te maken koos hij de kant van de onderdrukten en minder bedeelden, het proletariaat. Hij leefde letterlijk met hen mee, zonder zelf ooit proletariër te worden. Hij bleef een lid van de ‘lower-upper-middle class’, maar had een flinke reserve ten opzichte van de elite, die hij in 1984 de ‘inner Party’ noemt.
De laatste tijd worden steeds meer berichten en websites geblokkeerd die machthebbers niet gelegen komen
Totalitaire tendensen?
Er wordt sinds de coronacrisis geregeld naar Orwell verwezen, omdat totalitaire tendensen zouden toenemen, met name bij de lockdown. Een totalitaire maatschappij behoort meer dan in de tijd van Orwell technisch gezien tot de reële mogelijkheden. Zijn meest succesvolle laatste boeken Animal Farm en Nineteen-eighty-four schreef hij resp. aan het eind van de Tweede Wereldoorlog en vlak daarna aan het begin van de Koude Oorlog. Zijn boeken werden als anti-propaganda tegen het communisme geïnterpreteerd, maar heeft hij vooral bedoeld als waarschuwing tegen totalitaire tendensen in westerse samenlevingen. Daarom zijn ze nog steeds relevant.
In 1984 beschreef hij reeds een aantal ontwikkelingen, die nu in meer subtiele geperfectioneerde vorm in de neoliberale kapitalistische maatschappij vorm lijken te krijgen. Bijv. de technologie om het doen en laten van burgers te kunnen volgen. Dit gaat niet via een scherm met microfoon en camera in iedere kamer en op straat, zoals Orwell beschrijft, maar voornamelijk via een smartphone. Iedereen heeft een scherm bij zich, ook als hij er niet op kijkt. De Big Brother maatschappij kan op minder gewelddadige en meer manipulerende wijze wijze gestalte krijgen dan bij Orwell. Wat dat betreft komen recente ontwikkelingen meer overeen met Brave New World van Aldous Huxley, waarover een later artikel is gepland. Zie Miel Dekeyser, 1984: Krijgen Orwell en Huxley gelijk? en Lyman Tower Sargent, ‘Sociale controle in de eigentijdse dystopie’ in het George Orwell nummer van Bzzlletin nr 111, dec. 1983.
In dit artikel wordt 1984 samengevat en toegelicht. Daarna wordt een verband gelegd met het leven en werk van Orwell, die met elkaar blijken verweven. Dit verband is van belang om zijn diepere motieven te begrijpen. Orwell was een gedreven schrijver, die ons nog steeds veel te zeggen heeft en zijn gezondheid geriskeerd heeft om ons te waarschuwen. De relevantie van Orwell voor onze tijd ligt in het feit dat hij heeft gewaarschuwd voor mogelijke totalitaire tendensen. 1984 is bedoeld als waarschuwing, niet als prognose.
Orwell en het socialisme
Het boek is niet bedoeld als kritiek op het (democratische) socialisme. Orwell was zelf een socialist met conservatieve en anarchistische sympathieën. Hij was ooit betrokken bij de Independent Labour Party, maar nam later als schrijver een zekere onafhankelijkheid in acht. Hij bleef zich wel socialist noemen, hoewel hij kritiek had op het Engelse socialisme, en schreef voor socialistisch geliëerde tijdschriften, zoals The Tribune en The Observer. Het boek is niet bedoeld als kritiek op de Labour Party, ook al is het een aanklacht tegen Ingsoc, ‘English socialism’ in het jargon van Newspeak. Vooral in de VS werd het boek vaak onterecht beschouwd als kritiek op het socialisme, evenals Animal Farm, hoewel dat duidelijk een meer specifieke kritiek is op Stalin en het stalinisme.
Orwell was daar expliciet over in een reactie aan de vakbond United Automobile Workers: “Mijn recente roman is NIET bedoeld als een aanval op het socialisme of de Britse Labour Party (waarvan ik een supporter ben), maar als een demonstratie van de perversies waarvoor een gecentraliseerde economie vatbaar is en die al deels zijn gerealiseerd in het communisme en het fascisme. Ik geloof niet dat het soort samenleving dat ik beschrijf zal komen, maar ik denk... dat iets wat er op lijkt zou kunnen komen. Ik denk ook dat totalitaire ideeën overal hun wortels hebben in de geest van intellectuelen en ik heb geprobeerd deze ideeën door te trekken in hun logische consequenties. Het boek speelt zich af in Britannië om te benadrukken dat de Engels sprekende volken door hun afkomst niet beter zijn dan anderen en dat totalitarisme overal kan triomferen als het niet wordt bestreden,” volgens de biografie van Bernard Crick, George Orwell: A Life (p 398). De moraal van het verhaal is: ‘Don’t let it happen. It depends on you,” schreef uitgever Warburg in een persbericht met dezelfde strekking (p 395). De naam Ingsoc ‘English socialism’ geeft aan dat hij een totalitair systeem ook in het Westen mogelijk achtte.
Tegen totalitarisme
“Als totalitarisme onze algemene levenwijze wordt, dan zullen alle andere menselijke waarden ten onder gaan: zoals vrijheid, broederschap, sociale rechtvaardigheid, liefde en literatuur, eerlijke en duidelijke taal, geloof in het morele fatsoen van gewone mensen, liefde voor de natuur, plezier in menselijke eigenaardigheden en vaderlandsliefde” (p 399). Hiermee geeft Crick meteen een overzicht van de waarden die Orwell inspireerden.
1984 slaat niet alleen op de Sovjet Unie en Nazi-Duitsland of Spanje onder Franco, maar is ook een waarschuwing tegen totalitaire tendensen in onze maatschappij. Het blijft echter bij waarschuwen tegen. Een positief alternatief komt niet uit de verf, slechts vage contouren ervan in een universele broederschap en verwachtingen van het proletariaat die niet bewaarheid zijn. Ook de rol van intellectuelen viel Orwell vaak tegen (Crick, p 385, 395, 398, Dekeyser, p 26). Zij hebben het totalitarisme vaak mede in de hand gewerkt met hun propaganda als we kijken naar de Franse en de Russische revolutie. Orwell heeft dus evenmin als Camus niet zoveel op met intellectuelen, hoewel hij er zelf tot op zekere hoogte ook een was. Hij was vooral een politiek schrijver en journalist die aan de kant van het volk stond. Dit wordt in het vervolg toegelicht bij zijn levensloop.
Dit citaat is mogelijk niet van Orwell
De veranderde actualiteit van Orwells waarschuwing
Om de actualiteit van het werk van Orwell tot uiting te laten komen, volgen eerst enkele parallellen en verschillen met onze tijd aan de hand van bevindingen van ex-Europarlementariër Marietje Schaake, werkzaam op het gebied van technologiebeleid en kunstmatige intelligentie aan de Stanford Universiteit in Californië (‘Laat technologie niet alleen over aan bedrijven’, NRC 19 sept). Het onderschrift luidt: “Het is nog niet te laat om de macht van bedrijven in de digitale wereld te verkleinen. Maar samenwerking tussen democratische landen is hiervoor onontbeerlijk.” Het artikel gaat over de totalitaire tendensen van Big Tech bedrijven, niet zozeer van overheden, hoewel deze in combinatie met de moderne technologie in niet-westerse landen wel degelijk totalitaire trekken kunnen hebben, met name in communistische landen zoals China en Noord-Korea.
Evenals o.m. Wright Mills waarschuwt Schaake voor de enorme macht van grote bedrijven, met name van “de grote reikwijdte van private macht in het digitale domein. Daar is de democratie veelal onzichtbaar fundamenteel in het geding.” Deze machtsovername raakt ook de kerntaken van de staat, bijv. wat betreft de vergaand gedigitaliseerde infrastructuur en de defensietechnologie tegen (cyber)aanvallen op dit terrein. “De technologie- en databedrijven zijn bezig een stille coup te plegen. Om de democratie te laten overleven moeten macht en tegenmacht structureel in evenwicht komen.”
Aanvankelijk werd door de pioniers gesteld dat internet en informatietechnologie democratiserend en bevrijdend, liberaliserend, zouden werken. Zij werkten ooit “om het simpel te zeggen in bedrijven die ooit rommelige start-ups waren die de gevestigde orde uitdaagden [maar] zijn verworden tot een soort monopolisten die we voor het laatst zagen in de tijd van de oliebaronnen en spoorweggiganten” (Volkskrant 8 okt. ‘Macht Big Tech moet worden ingeperkt’ over het rapport van een Congrescommissie hierover in de VS). “De privacypositie van consumenten is verslechterd en de toegang tot het nieuws wordt door een handvol bedrijven gedomineerd... Schaake: ‘Ze ondermijnen de democratie’” De volksvertegenwoordiging lijkt er echter nog betrekkelijk machteloos tegenover te staan en zal zich in de VS na de presidentsverkiezingen buigen over het rapport. Het Congres in de VS wordt echter zelf in vergaande mate gedomineerd door Big Business, die ook onderling in een belangenstrijd zijn verwikkeld . (Zie Mark J Green e.a., Who Runs Congress? The President, Big Business or You”?)
Monopolisering van macht en informatie
Monopolies op macht en informatie zouden door de pioniers worden opengebroken. “’Inmiddels zijn een handvol technologiereuzen zelf monoplisten geworden... Machtige systemen die met een winst- of efficiëntiedoel werden gebouwd, gevoed door ontransparante datasets ... hebben de democratie en het publieke belang uitgehold” (NRC 19 sept). De macht van Big Tech laat zich vertalen in de financiële marktwaarde: 9100 miljard dollar voor de Big Tech bedrijven in de VS, meer dan de aandelenmarkt van de EU, Groot Brittannië en Zwitserland. “De afgelopen maanden zijn de techbedrijven en hun topmannen alleen maar rijker geworden. Het vermogen van Amazon-topman Jeff Bezos passeerde ... de duizelingwekkende grens van 200 miljard dollar... ‘’De verhoudingen worden hoe langer hoe schever, de grote techbedrijven steeds machtiger en rijker,” zegt Schaake (Volkskrant 8 okt).
Het merendeel van de wereldbevolking maakt gebruik van hun diensten en is er in toenemende mate van afhankelijk. “Beslissingen in het zakelijk belang [van de technologiereuzen en geliëerde bedrijven waarvoor ze reclame maken] bepalen ... normen en standaarden voor miljarden mensen wereldwijd.” Door de coronapandemie is hun invloed op diverse sectoren zoals onderwijs en zorg toegenomen.
Bedreiging voor democratie
“De lijst van gebieden waar technologiebedrijven de dienst uitmaken zonder dat democratische regeringen of wetgeving een rol spelen groeit razendsnel” (NRC 19 sept). Ook regeringen zijn voor hun bestuur afhankelijk van hen geworden. “Vaak ontbreken transparantie, onafhankelijk toezicht en democratische verantwoording.” Dat geldt ook voor Non Governmental Organizations zoals de World Trade Organization en de WHO, die het coronabeleid in vergaand mate beïnvloedt.
“Met de komst van kunstmatige intelligentie loopt de asymmetrie in capaciteit en dus macht verder uit de hand tussen privaat en publiek, tussen democratische instituties en commerciële bedrijven... Samen leidt dit tot een machts- en verantwoordingsvacuüm.” Democratische waarden zoals keuzevrijheid en eerlijke concurrentie zijn in het geding. De overheidsinvesteringen waarmee de techbedrijven van de grond zijn gekomen blijken zich nu tegen democratische belangen te keren. Overheidscontrole wordt op afstand gehouden. Wetgeving zou innovatie smoren en wordt belemmerd door een steeds grotere groep lobbyisten, die regulering verhinderen. Democratische regeringen hielden zich afzijdig en gaven bedrijven vooral de ruimte, “terwijl ze het democratisch kader en machtige digitale systemen hadden moeten verankeren”.
In landen met autoritaire regimes is de situatie nog nijpender. “Die laatste zetten de technologie en data in als verlengstuk van hun politieke doctrine en maken nu snel vorderingen met het uitrollen van standaarden wereldwijd... Het groeiend besef dat de democratie geleden heeft onder de ongebreidelde ruimte voor technologiebedrijven komt juist op het moment dat democratie wereldwijd een teruggang doormaakt en China snel macht naar zich toetrekt met haar autoritaire bestuursmodel. De Chinese regering heeft technologiebeleid volledig in dienst gesteld van haar belangen, en niet zonder succes. Het is marktleider in een aantal technologieën met een autoritaire insteek, zoals gezichtsherkenning.” Dit kan niet los worden gezien van het repressieve beleid tegenover de Oeigoeren en andere totalitaire tendensen, die zich ook manifesteerden bij de succesvolle bestrijding van de coronavirus via verplichte algehele quarantaine. In Wuhan werden de burgers 76 dagen opgesloten, vaak met nauwelijks voedsel. “Nog erger dan de voedselschaaarste, was het gebrek aan medicijnen... met onherstelbare schade tot gevolg” (Volkskrant 24 okt. ‘Wuhan werd voor het land opgeofferd’).
De Nederlandse beveiligingsonderzoeker Victor Gevers “ontdekte een gigantische Chinese database met locatiegegevens van 2,7 miljoen inwoners van Xinjiang – China’s grootste provincie, waar veel Oeigoeren wonen:... ID-nummers, nationaliteiten, telefoonnummers, foto’s, maar ook de GPS-coördinaten van de plaatsen die deze mensen bezochten. Hierdoor werd nogeens duidelijk hoe nauwgezet China de Oeigoerse minderheid in het land volgt.” Deze onderzoeker had ook ingelogd op het Twitteraccount van Trump en de Secret Service gewaarschuwd. Dit geeft aan hoe de veiligheid van burgers en gebruikers in het geding is. (Volkskrant 23 okt. ‘Trump twittert zich werkelijk eens een ongeluk’).
“Technologie moet... net zozeer aan regels, standaarden en veiligheidseisen voldoen als bedrijven in andere sectoren,” met onafhankelijke, deskundige toezichthouders met meer mandaat en kennis.
“Momenteel worden te veel universiteiten en maatschappelijke organisaties die technologie tegen het licht kunnen houden, gefinancierd door techbedrijven met een belang.” Zo verliezen publieke instellingen hun onafhankelijkheid en worden ze net als de regering in toenemende mate afhankelijk van bedrijven, waarvan zij de belangen behartigen en daarvoor betaald worden.
Schaake pleit voor samenwerking van democratische landen, ook niet-westerse landen, “zeker nu de betrouwbaarheid van de Amerikaanse regering als hoeder van de democratie en multilaterale orde wankelt... Zonder legitiem mandaat, controle op de macht, maar ook onafhankelijk toezicht en het afleggen van verantwoording is er geen democratie,” zo besluit zij haar betoog. Zie ook Paul Scheffer, ‘Het verval van Amerika maakt ons kwetsbaar’ (NRC 2 okt).
Het gevaar komt in het Westen niet zozeer van de staatsmacht, zoals bij Orwell, maar van de macht van grote bedrijven, die vaak grote invloed hebben op het overheidsbeleid, zoals Wright Mills e.a. al eerder lieten zien. De combinatie van informatietechnologie en staatsmacht zoals in China neemt Orwelliaanse vormen aan. Ook in het Westen is de Big Brother maatschappij dichterbij in een andere vorm dan Orwell beschreef. Maar er zijn genoeg parallellen, naast verschillen. Orwell heeft de impact van de informatietechnologie, die in zijn tijd in de kinderschoenen stond, niet kunnen voorzien maar wellicht wel voorvoeld. Wat betreft de rol van fysiek geweld zat hij er wat het Westen betreft naast. De rol van subtiele manipulatie met data, die hij daarnaast heeft benadrukt, is veel groter. Technisch gezien behoort de Big Brother maatschappij van Orwell tot de reële mogelijkheden, waarvoor we ons dienen te hoeden.
‘Big Brother is watching you’
“Big Brother is watching you” zijn de meest bekende woorden uit 1984. In iedere kamer zijn TV schermen met microfoons en cameras. Ook op straat en in publieke ruimten. Overal worden mensen in de gaten gehouden om ze kritiekloos en volgzaam in het gareel te kunnen houden. Er wordt een haast religieuze adoratie en godvrezendheid afgedwongen voor het alziend oog en de absolute autoriteit van Big Brother. Orwell heeft parallellen onderkend met de RK Kerk, die een ongekende macht heeft gehad over de geest van de gelovigen. Ondanks grote verschillen zijn er overeenkomsten. Buitenechtelijke seks is verboden. Seks dient om kinderen te krijgen. De Denkpolitie, die lijkt op de Inquisitie, houdt verboden en verwerpelijke denkbeelden in de gaten om ze met geweld de kop in te kunnen drukken.
Toch is Orwell niet antikerkelijk zoals hij anticommunistisch was. Niet de RK Kerk maar het Sovjet communisme stond model voor zijn laatste werken. Hoewel hij atheïst was, sloot hij een kerkelijk huwelijk en wilde hij begraven worden volgens de riten van de Anglicaanse kerk. Hij stond in vergaande mate achter traditionele christelijke waarden en de conventionele moraal. De Big Brother maatschappij slaat niet op het verleden, dat hij idealiseert, maar op het heden en toekomstige mogelijkheden. Het is echter niet bedoeld als prognose maar als een waarschuwing, die nog steeds geldt.
Onderschrift: Orwell miste de boot slechts 40 jaar. Gezichtsherkenningstechnologie, AI, en een haast onbeperkt computervermogen maakt de nachtnerrie van Big Brother niet alleen mogelijk maar misschien onvermijdelijk. Het was een zorg voor weldenkende academici, technici en politieke leiders]. Het AI Now Institute aan deNew York University, een interdisciplinair research instituut dat zich bezig houdt met sociale implicaties of AI technologie, schreef in zijn third annual report de volgende aanbevelingen. : Gezichtsherkenning en gevoelsherkenning vragen stringente regulatie om het publieke belang veilig te stellen. Een degelijke regulering dient nationale wetten te omvatten met een streng toezicht, duidelijke beperkingen en publieke transparantie. Gemeenschappen dienen het recht te hebben de toepassing van deze technologieën af te wijzen in zowel publieke als private context Alleen publieke kennisgeving is niet voldoende. Er dient een hoge drempel te zijn voor toestemming, gezien de gevaren van onderdrukkende en voordurende surveillering. Gevoelsherkenning vraagt in het bijzonder de aandacht… Op zijn officiéle blog schrijft President Brad Smith, die overheidsregulering heeft aanbevolen wat betreft gezichtsherkenning: het gebruik van gezichtsherkenningstechnologie door een regering kan inbreuk maken op democratische vrijheden en mensenrechten … Het gebruik van gezichtsherkenningstechnologie kan massasurveillering op ongekende schaal ontketenen… Orwell schetste deze visie bijna 70 jaar geleden. De huidige technologie maakt een dergelijk soort toekomst mogelijk. Maar niet onvermijdelijk.
Rusland
De Sovjet dictatuur is weliswaar ontmanteld. Maar wat ervoor in de plaats is gekomen, heeft nog veel autoritaire en totalitaire trekken. Een oppositieleider wordt vergiftigd. Door wie is niet onomstotelijk vastgesteld, maar de aanwijzingen zijn meer dan bange vermoedens. Ook dissidente journalisten zouden dit lot hebben ondergaan. Demonstranten worden opgepakt. De situatie in Rusland wordt toegelicht in een boekbespreking van de Britse journaliste Catherine Belton, Putin’s People (NRC 2 okt. ‘Roofridders van Poetin’). “Vooralsnog het beste boek dat over het huidige Rusland is verschenen.” De KGB en haar opvolger de FSB (Federal Security Service) zouden de Russische staat hebben leeggeroofd. De miljarden zijn door een groepje oligarchen, die bevriend zijn met Poetin, naar belastingparadijzen weggesluisd. Daarmee worden ondergrondse subversieve activiteiten tegen het Westen gefinancierd, zoals de Brexit campagne. “Zo’n tien voormalige KGB kameraden van Vladimir Poetin hebben onder zijn leiding de Russische politiek en economie volledig naar hun hand gezet... Ze bezitten inmiddels meer dan 50 procent van de economie.” Ze zouden zich o.m. bezighouden met high tech spionage, export van grondstoffen en kapitaal, witwassen van miljarden, zoals bij de ING Bank aan het licht kwam, aanslagen, drugshandel en doorvoer naar West-Europa en beïnvloeding van verkiezingen.
In China floreert het communisme als staatskapitalisme. Daar zijn de parallellen met 1984 duidelijker dan in het Westen. Ook elders in de wereld steken autoritaire tendensen de kop op, die gebruik en misbruik maken van de moderne communicatietechnologie en internet en mobiele telefonie kunnen blokkeren. De huidige situatie in het Westen is door het boven besproken artikel uit de doeken gedaan en eerder door Wright Mills, Mark J. Green e.a. in Who Runs Congress? The President, Big Business or You? en G. W. Domhoff, Who Rules America? en vele andere door hen genoemde bronnen. Op andere actuele tendensen wordt in het vervolg verder ingegaan. Vooralsnog lijkt hiermee de actualiteit van Orwell voldoende aangetoond om nu zijn laatste boek 1984 te bespreken, dat anno 2020 nog steeds actueel blijkt, zij het anders dan in zijn tijd.
Overzicht van Nineteeneightyfour
1984 is een afschrikwekkende politieke parabel van een totalitaire samenleving. Het beschrijft de eenzaamheid van de hoofdfiguur, die zijn ondergang tegemoet gaat na een tijdelijke romance, en heeft existentialistische trekken, waarin de absurditeit van het bestaan pregnant naar voren komt. Orwell was echter weinig filosofisch aangelegd. Hij had wel een grote politieke interesse en sociale betrokkenheid.
1984 bestaat uit drie delen. In deel 1 wordt een totalitaire maatschappij geschilderd met beelden uit het Londen ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, waarin de hoofpersonen Winston Smith en Julia elkaar ontmoeten, een verboden liefdesrelatie met elkaar aangaan en zich heimelijk verzetten tegen de tirannie van Big Brother en de allesoverheersende Partij.
In deel 2 volgt de geheime romance van Julia en Winston, die zich afspeelt in een vooroorlogs aandoende landelijke omgeving en een kamer boven een antiquiteitenwinkeltje, dat herinnert aan vroegere tijden van voor de revolutie. Via het hooggeplaatste partijlid O’Brien, van wie zij veronderstellen dat hij het verzet tegen Big Brother leidt, krijgen zij het geschrift De theorie en praktijk van het oligarchische collectivisme over de beginselen en de praktische toepassing van het totalitarisme. De romance eindigt als ze bij het voorlezen ervan in hun geheime kamer boven de winkel worden gepakt door de Denkpolitie. Achter een antiek schilderij blijkt een TV scherm met microfoon te zitten, waardoor hun verboden contact en communicatie is geregistreerd. De winkelier heeft hun erbij gelapt.
In deel 3 volgen hun bekentenissen die met martelingen worden afgedwongen, en de pogingen hen weer in het gareel te krijgen. Winston is een moeilijk geval. Voor hij zich conformeert wordt hij vreselijk gemarteld. Dat wordt in detail verteld en is afschuwwekkend om te lezen. Het wekt de neiging op het boek ter zijde te leggen. Uiteindelijk zwicht hij, hoewel hij aanvankelijk gelooft dat de ‘spirit of Man’ sterker zal zijn dan de Partij (p 217) en blijft geloven in de Universele Broederschap, waarvan O’Brien aanvankelijk als een handlanger werd beschouwd. Het boek eindigt met de bijlage De beginselen van Newspeak, een historische beschouwing waaruit blijkt dat dit een tijdelijk verschijnsel was dat werd ingehaald door de geschiedenis. Over hoe die geschiedenis - de toekomst na 1984 - er verder uitziet worden geen mededelingen gedaan. Wel blijkt ook de totalitaire maatschappij van Big Brother en de allesoverheersende Partij eindig te zijn geweest. Een schrale troost na een moeilijk te verteren verhaal.