Angst: een goede raadgever in crisistijden?

Civis Mundi Digitaal #104

door Jan de Boer

Het is vaak gezegd: angst is geen goede raadgever, men moet niet bevangen door angst regeren, enzovoort. Er zijn filosofen en filosofieën die dit onderstrepen, soms tot in het oneindige, tot aan de « moed » van Trump en Bolsonaro in de pandemie van Covid-19 toe.

Ik ben er heilig van overtuigd dat angst in crisistijden wel een goede raadgever is en voel mij daarin gesteund door de filosoof Hans Jonas (1903-1993), die daarover in zijn boek, een dikke pil, « Das Prinzip Verantwortung » (1979), gelukkig voor mij ook in het Frans vertaald als « Le Principe responsabilité » uitvoerig heeft geschreven. Hij ziet in de angst een gids voor actie – dat wil zeggen een benaderingswijze inzake risico’s – uitermate nuttig voor de politiek. Angst vormt en stimuleert sociale verantwoordelijkheid van hen die moeten beslissen.

Angst verantwoordelijkheidsbesef bij, zowel als een soort voorgevoel alsook een intelligentie, door na te denken over de mogelijkheid van een rationeel voorspelbaar gevaar met de daarbij behorende consequenties. Niet alleen door mensen aan hun individuele juridische verantwoordelijkheid te onderwerpen, gegeven wat ze wel of niet gedaan hebben, maar vooral door hen collectief te plaatsen voor het resultaat van hun acties voor toekomstige generaties of voor de wereld. De hele mensheid zou zo niet alleen – natuurlijk altijd onvolledige – kennis op kunnen doen uit vroegere rampen, maar ook een mogelijkheid krijgen om het ergste te voorkomen. Dat is wat Hans Jonas noemt een « heuristische benadering van de angst », dat wil zeggen een kunst van het vinden van oplossingen voor gevreesde problemen en het komen tot aannemelijke, zo niet absoluut zekere en optimale conclusies. De angst heeft met deze rationele heuristische benadering dus een praktische waarde wat betreft scherpzinnigheid, aldus Hans Jonas.

Ik merk op dat het woord « angst » een duidelijk slechte pers heeft, want angst wordt vaak gelijkgesteld met zwakheid. Het is waar dat er een angst is die kan leiden tot een vlucht of lafheid. Maar met Hans Jonas is het niet die verlammende angst die ik bedoel. In tegendeel, de angst die ten grondslag ligt aan het verantwoordelijkheidsprincipe leidt ertoe het hoofd te bieden aan een situatie en daartoe actie te ondernemen, om te vermijden dat dat wat ons angst en beven bezorgt werkelijkheid wordt. Gerelateerd aan een veel grotere verantwoordelijkheid dan aan een simpele contractuele betekenis, nodigt angst allen uit om zoveel mogelijk te handelen in de geest van algemeen welzijn. Hans Jonas: « Handel op die manier dat de effecten van je actie verenigbaar zijn met de duurzaamheid van een authentiek menselijk leven op aarde ». In de benadering van de problemen die haar kenmerken schetst zo de angst een moedige weg, een ethische bekommernis en een bezorgdheid voor hen die na ons komen.

Ik deel echt niet alle analyses beschreven in « Das Prinzip Verantwortung », maar het is frappant dat zij ons heilzame vragen stellen nu wij geconfronteerd worden met een schrikwekkende, weinig gebruikelijke economische-sociale-gezondheidscrisis. De makkelijke en ondoordachte kreten van hen die zonder ophouden alles en nog wat veroordelen, getuigen van een absolute onverantwoordelijkheid die een voortdurende verwarring tot gevolg heeft.

Wanneer we ons een moment het moord en brand schreeuwen indenken als de Europese regeringen een politiek à la Bolsonaro, een regering zonder angst voor de pandemie, zouden voeren… De onverantwoordelijkheid waarover ik het heb, ligt bij hen die te keer gaan tegen de veronderstelde politiek van de angst en de politiek die claimt haar te weigeren. Voor hen zal dat allemaal baat hebben, tenminste in theorie. Onbezorgd, doordravend en zeker van hun woorden hebben zij nergens een antwoord op, en dat doen ze met een enorme energie.

Geschreven op 22 november 2020