Nieuwe wegen in de gezondheidszorg
Deel 4: De stap naar integrale geneeskunde

Civis Mundi Digitaal #105

door Maarten Rutgers

In de eerste drie delen[1] van bovengenoemde serie over nieuwe wegen in Civis Mundi 98 werd een nieuwe werkelijkheid geschetst, een gelaagde werkelijkheid. Vanuit verschillende invalshoeken zagen we dat in de mens een gelaagde werkelijkheid werd beschreven. In verschillende termen, maar iedere keer meerdere lagen, meestal vier. Een werkelijkheid die vraagt om een vertaling in de geneeskunde.

Enkele gedachten erover werden reeds geuit. Aanzetten over hoe verder kwamen langs. Salutogenese, positieve gezondheid, maar ook de evolutionaire benadering van Otto Scharmer. Het zijn aanzetten die mede teruggevonden kunnen worden in integrale zorg en integrale geneeskunde, een onderwerp waarover ik in eerdere artikelen[2] al schreef.

Peter Heusser[3], hoogleraar medische antropologie aan de Universiteit Witten/Herdecke te Witten in Duitsland, geeft aan dat er een fundamentele discussie hoort te ontstaan wanneer je spreekt over ‘integrative medicine’. Het gaat erom hoe wij de mens, de menselijke essentie zien. Wat is de mens? Wat maakt de mens tot mens?

Daarnaast is er de dagelijkse praktijk van de gezondheidszorg waar patiënten verwachten dat hun klachten aandacht krijgen en er hulp wordt geboden. In die discussie horen alle elementen thuis die in de eerste drie artikelen over nieuwe wegen in de gezondheidszorg aan de orde kwamen. Hier is nog wel een weg te gaan.

Gebruik integrale zorg

In de hele wereld neemt de belangstelling voor integrale gezondheidszorg toe. Dit blijkt ook uit een rapport van de WHO[4] uit 2019. In het voorwoord schrijft de directeur-generaal dat gelet op de uitdagingen in de gezondheidszorg “de belangstelling voor T&CM, ‘Traditionele en Complementaire Geneeskunde’, een opbloei ondergaat”. De WHO gebruikt deze benaming, waarbij uit de beschrijving blijkt dat deze grotendeels samenvalt met het begrip integrale geneeskunde. In steeds meer landen wordt er werk van gemaakt om deze vorm van geneeskunde een plek te geven. Op veel terreinen kan het een bijdrage leveren aan een verbetering van de gezondheid van de bevolking, aldus de WHO.

In Nederland maakte volgens het CBS[5] in 2018 ongeveer 11% van de volwassen bevolking gebruik van ‘alternatieve’ geneeswijzen. De definitie ervan valt niet samen met integrale geneeskunde en is smaller. De laatste is ruimer en dat leidt tot de veronderstelling dat er in totaal nog meer personen gebruik van maken. Vrouwen zijn in de meerderheid. Ook hoogopgeleiden maken meer gebruik van ‘alternatieve’ geneeskunde. Opvallend is ook dat de meerderheid van de ondervraagden van mening is dat deze vorm van geneeskunde onder de basisverzekering hoort te vallen.

Eerder meldde het Meertensinstituut[6] dat het gebruik van niet-conventionele zorg in Nederland toeneemt. Bijna de helft van de ondervraagden maakt er weleens gebruik van. Door de onderscheiden onderzoeksmethoden zijn de resultaten niet vergelijkbaar.

Praktijk

De geneeskundige praktijk – bedoeld zoals bij MacIntyre of Gerrit Glas, zie mijn artikel[7] in Civis Mundi 102 - is complex. Dat schrijven ook Andrew Miles, aanvankelijk hoogleraar publieke gezondheid, opvoeding en beleid, nu hoogleraar ‘person centered healthcare’ te Londen of ook Kathryn Montgomery, voormalig hoogleraar ‘medical humanities’, bio-ethiek en geneeskunde en grondlegster van ‘narrative medicine’[8], in diverse publicaties[9]. De gangbare benadering laat zien dat deze complexiteit in de huisartsenpraktijk het meest zichtbaar en tastbaar is. Hier wordt in het algemeen eerder naar de mens in zijn totaliteit gekeken. Hier spelen ook de gevoelens, de opvattingen van de hulpvrager, evenals de sociale omstandigheden, de leef- en werkomgeving, familiaire verhoudingen om slechts enkele te noemen. Je zou de praktijk hier holistisch kunnen noemen, omdat het hier om de gehele mens gaat, de zieke mens in al zijn facetten.

De medisch-specialistische praktijk is veel meer technologisch gedreven, interventionistisch. Geheel zwart-wit is dit in werkelijkheid niet. De wetenschappelijke basis voor beide, de algemene en de specialistische praktijk is reductionistisch. De nadruk ligt hier op de ziekte. Dit is een smalle basis, die dan ook steeds meer ter discussie komt. Hierbij spelen ook de opvattingen van vertegenwoordigers van ander disciplines een rol, zoals de verpleging. Niet te vergeten, het zijn de hulpvragers zelf, die in toenemende mate de huidige geneeskunde, maar ook de zorg, niet humaan en onpersoonlijk vinden. Het is zorg op een zeer smalle basis, waarbij essentiële elementen ontbreken.

Andrew Miles spreekt in dit verband over “empirische kwakzalverij” en noemt de beoefenaren van de reductionistische, positivistische geneeskunde “empirische kwakzalvers”[10]. Menselijkheid als meest belangrijke element ontbreekt in zijn ogen. Hij stelt samen met zijn collega Sir Jonathan Asbridge, hoogleraar ‘person centered healthcare’, de vraag[11] “Modern healthcare: a technical giant, yet an ethical child?” (Moderne gezondheidszorg: technisch een reus, ethisch een kind?) Hun antwoord is ja. Immers de huidige geneeskunde schiet tekort in het begrijpen en behandelen van de patiënt als een mens in zijn totaliteit. De richting die zij voorstaan is ‘person centered care’, een holistische benadering.

Andrew Miles en Michael Loughlin, hoogleraar toegepaste filosofie te Londen, geven aan[12] dat er op redelijk grote schaal “fundamentaal nagedacht wordt over de noodzaak de gezondheidszorg te re-personaliseren.” En “in de richting te gaan van een op de persoon gericht, geïntegreerd en samenhangend model van de geneeskundige praktijk.” Zij nemen afstand van het begrip persoonsgebonden zorg als alleen op het genoom gericht. Zij zoeken naar zorg die de patiënt als geheel in het vizier heeft zonder voorbij te gaan aan factoren die uitsluitend op een deel gericht zijn. Deze elementen kunnen geïntegreerd worden in een groter geheel.

In Zoektocht in de zorg in Civis Mundi 76[13] kwamen diverse richtingen langs waarmee (ten dele) tegemoetgekomen wordt aan de ontevredenheid van hulpvragers en hulpverleners. Het geeft aan dat een geneeskundige benadering niet eenzijdig kan en mag zijn, maar veelvormig moet zijn.

Een toenemende groep hulpverleners zoekt, evenals hulpvragers nieuwe wegen. Dit vraagt van de geneeskunde van de toekomst dat zij niet alleen zorgt voor patiënten, maar ook zorg heeft voor artsen. De ontmoeting in de geneeskunde verlangt van beide inzet en laat beide niet ongemoeid. Baart en Vosman, maar ook Scharmer laten dit in hun werk zien[14].

https://www.wijzernaargezondheid.nl/thema-integrale-gezondheidszorg

Integrale zorg

De internationale beweging rond persoonsgebonden zorg in brede zin geeft de voorkeur aan deze benaming boven integrale zorg, omdat het duidelijker zou zijn.

Wanneer er gesproken wordt over integrale zorg is inderdaad niet altijd duidelijk wat ermee bedoeld wordt. De minister voor Medische Zorg schrijft in zijn reactie op het rapport van de Taskforce ’De juiste zorg op de juiste plek’ van 11 oktober 2018:[15] “Niet op elke behoefte past een medisch antwoord” en hulpvragers “hebben baat bij meer integrale zorg.”

De Taskforce kiest als uitgangspunt dat in de zorg uitgegaan wordt van het lichamelijk, psychisch en sociaal functioneren van mensen. Het is dan de bedoeling dat de patiënt op die plek behandeld wordt die voor zijn aandoening het beste is, met inachtneming van deze drie domeinen. Integrale zorg staat hier voor een aanpak waarbij al datgene gedaan wordt dat voldoet aan de behoefte van de hulpvrager; behoefte echter als vastgesteld door hulpvrager en hulpverlener gezamenlijk. Het gaat dan om alles hetgeen bijdraagt aan (het in standhouden van) het functioneren van de hulpvrager, of het nu gaat om het sociale domein, de curatieve of de langdurige zorg. Het vraagt om regie opdat de hulpvrager niet in een doolhof terecht komt. De te leveren zorg heet integraal vanwege de veelomvattendheid van aanpak en deelnemende partijen.

Jan Piet Kuiper[16], voormalig hoogleraar Sociale Geneeskunde aan de VU te Amsterdam, beschreef een halve eeuw geleden de hulpverlening als een functionele samenwerkingsrelatie waarin de verbetering van de kansen op een gezond bestaan van de hulpvrager het doel is. Zo ontstaat een inclusieve gezondheidszorg, een gezondheidszorg die de monopoliepositie van de professional afwijst en ruimte biedt aan de hulpvrager zelf. Daarbij komt diens eigen verantwoordelijkheid centraal te staan. In zijn ogen komt er zo aandacht voor de persoonlijke menswording. Voor een levenshouding die ieder mens zelf zal moeten vinden, een levenshouding die ook ‘levenskunst’ kan worden genoemd. Dit vraagt ook van de hulpverlener een andere houding. Onder meer Huber, Antonovsky of Scharmer wijzen hier nadrukkelijk op, zoals te lezen is in de eerdere delen in Civis Mundi[17].

Daarnaast stelt Kuiper dat “elke geneeswijze die gezondheidkundig relevante prestaties voortbrengt” verantwoord geacht moet worden. Maar wel onderzoek doen en vragen stellen; het kaf van het koren scheiden. Kritisch blijven is hier het devies. Hier wordt door hem ook de stap zichtbaar gemaakt naar de geneeskunde als onderdeel van de integrale zorg.

Integrale geneeskunde

Aan het einde van de vorige eeuw ontstond in de Verenigde Staten het academische consortium voor integrale geneeskunde[18] (Academic Consortium for Integrative Medicine and Health). Het was gebleken dat een relatief grote groep hulpvragers naast de conventionele geneeswijzen ook gebruik maakte van andere, alternatieve of onconventionele behandelingen. De gehanteerde argumentatie hiervoor is dat de relatie tussen arts en patiënt in hun ogen tekort komt, de nadruk te veel op de technische kant van de geneeskunde ligt. Voor diverse medische faculteiten was dit aanleiding meer aandacht te schenken aan deze andere behandelwijzen.

Ook in Nederland blijkt er behoefte te bestaan aan aanvullende behandelwijzen, zoals blijkt uit een publicatie[19] van het Meertensinstituut uit 2018. Ook verder in Europa wordt dit gevonden. Ook hier vinden we intussen onderzoek en onderwijs aan universiteiten.

Op vrijwel alle plekken gaat het om universitair opgeleide professionals.

Het consortium formuleert het op zijn website (https://imconsortium.org/) als volgt: “integrale geneeskunde en zorg bevestigt opnieuw het belang van de relatie tussen hulpverlener en hulpvrager, richt zich op de gehele persoon, baseert zich op bewezen behandelingen en gebruikt alle van toepassing zijnde therapeutische benaderingen en ook leefstijlaanpak, met behulp van zorgprofessionals en anderen in de zorg, om een zo goed mogelijke gezondheid en genezing te bereiken”. Een hele mondvol met mooie bedoelingen. Uit de verdere beschrijving blijkt dat het gaat om de mens als een geheel in zijn sociale omgeving, en om partnerschap met de patiënt, waarbij hulpvrager en hulpverlener gelijkwaardig zijn.

Het blijkt dat integrale geneeskunde ruimhartig is waar het gaat om diagnostiek en behandeling. Alle mogelijke gezichtspunten omtrent diagnostiek en behandelingen komen in aanmerking. Iedere vorm van diagnostiek en behandeling die een bewezen positieve bijdrage levert, kan gebruikt worden. Wel zijn er duidelijk enkele vormen van aanpak die eruit springen. Het gaat dan om salutogenese, leefstijlgeneeskunde, homeopathie, anthroposofische geneeskunde, acupunctuur en TCM (‘Traditional Chinese Medicine’), ‘mindfullness’, meditatie, yogatherapie, aromatherapie, muziektherapie, voedingstherapie, osteopathie en chiropraxie. Hier is een interessante mengeling van diagnostische en therapeutische methoden van Oosterse en Westerse gezondheidszorg te zien. Het vraagt er om de achterliggende concepten te verduidelijken en de verschillen te overbruggen[20].

In de eerdere delen van de onderhavige artikelenreeks werd reeds duidelijk dat de daarin gepresenteerde lagen van de werkelijkheid, de gelaagde mens, de vraag oproept naar de bijpassende geneeskunde. De integrale geneeskunde laat zien dat – zwart-wit geredeneerd – de ‘technische geneeskunde niet volledig voldoet, zeker niet in de ogen van patiënten. Onderzoek naar integrale geneeskunde en de diverse genoemde onderdelen is dringend gewenst.

Wetenschappelijk onderzoek

Integrale geneeskunde behoeft wetenschappelijke onderbouwing. Een uitspraak die klinkt als een open deur. Toch is er hier een addertje onder het gras. ‘Op wetenschap gebaseerde’ geneeskunde, ‘evidence-base medicine’ (EBM), bevat in zijn definitie wat meer dan alleen RCT’s, ‘randomized clinical trials’, onderzoek met behulp van blinde toewijzing van patiënten – behandelaar en patiënt weten niet wie het geneesmiddel en wie het controlemiddel krijgt. Niettemin hebben we de neiging deze methode te zien als de gouden standaard. Als het onmogelijk is zo onderzoek te doen vallen we terug op andere methoden om verder te komen. Deze aanpak is niet feilloos[21]. Kritiek op RCT’s wordt niet altijd in dank afgenomen. Toch is het meer dan de moeite waard ook andere methoden in te zetten, zoals van Bart Fauser[22], hoogleraar voortplanting en gynaecologie te Utrecht aanvoert, maar hij niet alleen[23]. Ook enkele andere publicaties[24] uit de wereld van de heelkunde laten de beperkingen zien, waarbij een fraaie uitspraak[25] is: “De randomized controlled trial is zeker niet het enige mooie jongetje in de klas”.

Het rapport[26] Zonder context geen bewijs. Over de illusie van evidence-based practice in de zorg van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving is hier duidelijk over zonder afbreuk te doen aan de waarde van RCT’s. Het leidde wel tot enig rumoer, maar ook dat hoort bij een wetenschappelijke discussie.

Vanuit de Universiteit van Ottowa zijn enkele artikelen[27] verschenen, waarin kritiek werd uitgeoefend op EBM vanuit een interessant vertrekpunt. Het gaat om de filosofie van enkele Franse filosofen, om Foucault, Derrida, Deleuze en Guattari. De auteurs laten zien dat ‘deconstructie’, in hun ogen een praxis of praktijk[28], benut kan worden om de zichzelf bevestigende evidentie van EBM op losse schroeven te zetten. Ook de eerdergenoemde beweging rond ‘person centered care’ haalt EBM van zijn voetstuk, zoals de vele artikelen - ten dele hierboven al genoemd - in de European Journal for Person Centered Healthcare laten zien.

Ook in het Journal of Evaluation in Clinical Practice, zijn vele publicaties te vinden, hier niet op te sommen – uit enkele werd voor dit artikel geput (zie noten), waarin kritisch geschreven wordt over de overwaardering voor EBM met daarbij het plaatsen van EBM in het juiste perspectief. Het is niet de gouden standaard, maar wel een belangrijke methode naast andere methoden. Iedere keer blijft wel de hamvraag “wat geldt als bewijs in een op bewijzen gebaseerde wereld?,” zoals dat in de titel staat van een ‘Editorial’[29]. Hierin wordt aangegeven dat “bewijs gereduceerd wordt tot niets meer dan een term die we gebruiken om onze beslissingen te rechtvaardigen. De gezondheidswereld is bezeten van de term bewijs en toch slaan we meestal weinig acht op wat de term betekent.”

Integrale geneeskunde kiest een aanpak waarbij minder gelet wordt op statistisch berekende resultaten en meer gelet wordt op andere aspecten. Het is verheugend dat ook nagedacht wordt over hoe hier gezocht wordt naar methoden om de resultaten van de aanpak zichtbaar te maken met behulp van beschrijfbare en controleerbare methoden. Dus geen afwijzing van EBM, maar een aanvulling. Dit komt ook tot uitdrukking in de zoektocht naar geëigende methoden. In diverse publicaties[30] worden kanttekeningen geplaatst, maar evenzeer oplossingen aangedragen.

Situatie in Nederland

Ook hier is intussen het Consortium voor Integrale Zorg en Gezondheid (CIZG, https://www.cizg.nl/), een samenwerkingsverband van enkele (universitaire) ziekenhuizen, GGZ-organisaties en kennisinstellingen, aan de slag. Ook kent Nederland een Academie voor Integrale Geneeskunde (AIM, www.aim-edu.nl) en de Amsterdam School for Integrative Medicine (www.schoolforintegrativemedicine.nl).

Al deze ontwikkelingen zijn aanleiding nader in te gaan op integrale geneeskunde en enkele onderdelen ervan.

Een veel gehoorde opvatting is dat integrale geneeskunde en leefstijlgeneeskunde identiek zijn. Het is ontegenzeggelijk zo dat leefstijl en ziekte en gezondheid een grote samenhang vertonen. Wanneer we het begrip leefstijl zeer ruim opvatten, en daarmee veel verder gaan dan gezonde voeding, bewegen en stressvermindering, wordt het een paraplubegrip voor gezondheidszorg. Alles heeft dan met leefstijl te maken. We gaan dan vooralsnog wel voorbij aan wat beoogd wordt met integrale geneeskunde. Hier gaat het verder dan leefstijl, maar leefstijl neemt wel een belangrijke plaats in.

https://www.jeleefstijlalsmedicijn.nl/nederlands-innovatiecentrum-voor-leefstijlgeneeskunde/

Leefstijlgeneeskunde

Een van de meest zichtbare uitingen binnen de integrale geneeskunde is de leefstijlgeneeskunde. Het is een uitgebreid terrein, waarover ook regelmatig wordt gepubliceerd. Elementen die hier naar voren komen zijn bewegen, slaap, voeding, maar ook ‘mindfulness’, meditatie, stress, zingeving en spiritualiteit, om enige te noemen die in de Nederlandse opleiding naar voren komen. Er wordt veel onderzoek gedaan.

Er is door David Orme Johnson[31], voormalig hoogleraar psychologie aan de Maharashi Universiteit in IOWa (VS), veel onderzoek gepubliceerd over meditatie, vooral transcendentale meditatie (TM). Ook David Goleman, wetenschapsjournalist schreef er samen met Richard Davidson, hoogleraar psychologie en psychiatrie aan de universiteit van Madison, Wisconsin (VS), een boek[32] over. In Nederland wordt door het Radboud UMC onderzoek[33] verricht naar de effecten van ‘mindfulness’.

Bewegen en muziek in relatie tot gezondheidsthema’s worden door Erik Scherder[34], hoogleraar neuropsychologie en zijn onderzoeksgroep, maar bewegen ook samen met Leonard Hofstra[35], hoogleraar cardiologie, aan de VU te Amsterdam, als elementen van leefstijlgeneeskunde bestudeerd.

Homeopathie

Homeopathie is een al lang bestaande methode, die teruggaat op de Duitse arts/onderzoeker Samuel Hahnemann (1755-1843). Ook hier wordt in toenemende mate wetenschappelijk onderzoek gedaan. Het overtuigt niet iedereen van de juistheid van deze benaderingswijze. Wel zorgt het voor hoge golven in de discussie. Enerzijds door het similia-principe – ‘similia similibus curenter’ - waarbij de symptomen van de hulpvrager overeenkomen met de op te wekken symptomen bij een hoge dosis van het geneesmiddel; anderzijds wordt bij de behandeling gebruik gemaakt van verdunningen van het geneesmiddel, waarbij volgens de gangbare opvattingen in de chemie geen bestanddeel meer aanwezig kan zijn. Dit laatste vormt het grootste struikelblok voor beoefenaren van natuurwetenschappelijke geneeskunde om resultaten van de behandeling te accepteren. Hier zijn nu interessante ontwikkelingen gaande, die het raadsel wellicht kunnen helpen oplossen.

Het onderzoek is nog beperkt. Het richt zich op de vraag in hoeverre de verdunningen in water, op een speciale manier tot stand gebracht, meetbare veranderingen tot stand brengen. Marc Henry, hoogleraar chemie, materiaalwetenschap en kwantumfysica te Straatsburg, beschrijft, in een reactie op een ander artikel, de vierde toestand van water, ook wel “interfacial” water, zoal hij het noemt[36]. Water in een andere toestand dan gewoon vloeibaar, in gastoestand of vaste toestand. Zoals hij schrijft, een toestand die een revolutie in biologie en geneeskunde teweeg kan brengen. Het vraagt erom anders naar water te kijken en andere onderzoeksmethoden te gebruiken. Aanzetten zijn er in de vakliteratuur over chemie en quantumfysica te vinden. Zonder water is leven onmogelijk. Water is de informatiedrager voor het leven[37], zorgt voor informatie-uitwisseling, een vorm van communicatie[38].

Als laatste: onderzoek met behulp van NMR (Nucleaire Magnetische Resonantie)[39] laat zien dat op een bepaalde manier vervaardigde homeopathische verdunningen signalen tonen die afwijken van bevindingen met puur water. Het is geen gewoon water meer. Er is iets veranderd. Verder onderzoek is zeker gewenst.

Antroposofische geneeskunde

Hier is het uitgangspunt dat het een aanvulling is op de reguliere geneeskunde. Er wordt naar de mens in zijn totaliteit gekeken, zowel diagnostisch als therapeutisch, met daarnaast gebruik van een specifieke aanpak. Uitoefening is expliciet voorbehouden aan universitair opgeleide artsen, waarmee ook benadrukt wordt dat de natuurwetenschappelijke geneeskunde een duidelijke plek heeft in het diagnostisch en therapeutisch repertoire. Aan enkele universiteiten in Europa bestaat een mogelijkheid hierin opgeleid te worden. Er wordt, niet alleen daar, wetenschappelijk onderzoek bedreven. De basis is een duidelijk omschreven mensbeeld. Peter Heusser, eerder genoemd, heeft een studie[40] geschreven over de wetenschappelijke relevantie van anthroposofische geneeskunde als opmaat naar zijn hoogleraarschap. In de therapie wordt ook gebruik gemaakt van elementen uit andere delen van integrale geneeskunde.

TCM/acupunctuur

Al lang bestaat er belangstelling voor traditionele chinese geneeskunde en acupunctuur. Vooral de laatste is als behandeling bij pijn in beeld gekomen. Intussen is duidelijk dat dit een beperkt zicht is; acupunctuur kent veel meer toepassingen. Niet onbelangrijk is dat het breder is dan oneerbiedig gezegd ‘prikken met naaldjes’. Het gaat om adviezen in leefstijl, voeding, gebruik van medicamenten. Er ligt een mensbeeld aan ten grondslag; een mensbeeld waarvan de verhouding tot het mensbeeld van de universitaire geneeskunde niet duidelijk is. Er bestaat een grote hoeveelheid literatuur over het onderwerp. Hiermee is de controverse tussen voor- en tegenstanders niet verdwenen. Het is goed en nuttig dat er wetenschappelijk onderzoek naar de werking van deze behandelmogelijkheden wordt verricht.

https://www.acupunctuur.nl/

Ayurveda

De Ayurvedische traditie kent in het Verre Oosten een lange geschiedenis. In de westers geörienteerde wereld is het minder bekend. De erop gebaseerde geneeskunde speelt een nog kleinere rol. In Civis Mundi 78 werd aandacht besteed aan de Vedische manier van leven en omgaan met de samenleving in een boekbespreking[41], waarbij ook werd stilgestaan bij de geneeskundige kant. We zien ook hier een gelaagdheid van de mens.

Hoewel de WHO deze vorm van geneeskunde erkent, evenals de hierboven genoemden, wordt er slechts beperkt wetenschappelijk onderzoek bedreven. Dit is ook aanleiding voor Bhushan Patwardhan, voormalig hoogleraar/directeur van de ‘interdisciplinary school of public health and health sciences’ van Savitribai Phule Pune University in India, om een waarschuwende, geen afwijzende vinger op te steken[42]. Het is noodzakelijk meer aandacht te besteden aan wetenschappelijke methoden en onderzoek in deze richting. In Nederland is het een kleinere speler dan de andere genoemde geneeswijzen.

Het vervolg

Het is de bedoeling dat enkele van de bovengenoemde voorbeelden een nadere uitwerking krijgen. De redactie heeft enkele artsen die thuis zijn in integrale geneeskunde benaderd om een artikel te schrijven.

Het eerste artikel treft u in dit nummer Van Civis Mundi aan. Het is geschreven door Dr. Věra M.J. Novotný, internist-hematoloog. Ze is actief op het gebied van leefstijl interventie en coaching bij patiënten met kanker. Ze coacht collega’s bij keuzes in carrière en het vanuit verbinding weer inspirerend werken.

NOTEN