De idool van Erdogan: sultan Abdulhamid 11

Civis Mundi Digitaal #105

door Jan de Boer

Erdogan zal het niet meer lang maken als president van Turkije. De Turkse economie staat op instorten, de inflatie is ongekend, de islam neemt zeker bij de jongeren steeds minder plaats in en in de peilingen voor de presidents- verkiezingen staat hij flink achter bij zijn opposant: de burgemeester van Istanboel

Zijn idool is de laatste echte sultan van het Ottomaanse imperium: Abdulhamid 11 (1876 – 1909) die er net als Erdogan alles aan deed om zijn neergang tegen te gaan en met groot geweld zijn tegenstanders onderdrukte. Hier de geschiedenis van het idool van Erdogan. Men herkent duidelijke paralellen

Voor als u nog eens Istanboel, een stad waar oost en west zich ontmoeten, gaat bezoeken: de sultan bezet een flinke plaats in de collecties van het museum van het vroegere paleis van de Turkse sultans, Topkapi, in Istanboel. Gekleed in een blauw uniform en met een rode fez is het een onecht personage. Een bleek gezicht, een lange gekromde neus, een gesoigneerde baard. Volgens zijn tijdgenoten was hij niet erg groot. De diplomaten die hem ontmoetten, prezen zijn geheugen en zijn zeer levendige intelligentie

De vierendertigste heerser van de dynastie Osman, kwam op een haast toevallige manier aan de macht. In mei 1876 trad zijn oom, de sultan Abdulaziz, af na een opstand van de christelijke boeren in Bosnië-Herzegowina die een politieke crisis veroorzaakte.Murad, de oudste broer van Abdulhamid, werd de nieuwe sultan, maar na een paar maanden werd hij – depressief en alcoholist – op zijn beurt afgezet. Op 1 september 1876 werd Abdulhamid op de troon gehesen. Op 21 september vierde hij zijn vierendertigste verjaardag

De eerste twee jaren van zijn bewind waren afschuwelijk. De kookketel Balkan die altijd op het kookpunt stond en staat, veroorzaakte een verschrikkelijke oorlog: het elfde conflict tussen de tsaar en de sultan. De Ottomaanse troepen werden verpletterd. Het conflict werd beëindigd op het congres van Berlijn in juni 1878. Het congres werd voorgezeten door Bismarck. De « balkanisering », de versnippering, was aan de orde van de dag. Bulgarije werd verdeeld in een van de Turken afhankelijk vorstendom en een autonoom gebied.Bosnië-Herzegowina werd geannexeerd door Oostenrijk-Hiongarije. Roemenië ontsprong de dans. Griekenland kreeg stukken van Thessalië en Epirus. De Ottomaanse joden kregen burgerlijke en religieuze rechten. De Armeniërs hadden nog steeds geen eigen Staat. De Engelsen profiteerden van de Ottomaanse nederlaag en pikten Cyprus in wat de sultan nooit vergat. Het Turkse imperium verloor 200.000 vierkante kilometer en 5 miljoen onderdanen: slaven en christenen. De oorlog had geweldige verliezen tot gevolg. De publieke opinie was bitter en het prestige van de sultan was flink aangestast. Maar toch wist Abdulhamid van geen wijken. Omdat hij mensen wantrouwde en vasthield aan zijn privileges, voerde hij langzaam maar zeker een solide alleenheerschappij in. De vaak liberale hoge functionarissen van het Imperium werden verwijderd, de Grondwet werd afgeschaft en het Parlement opgeheven

Het ontslag van de groot-vizier Midhat Pacha in mei1876 maakte een einde aan de peroide van de « Tanzimat »: de reorganisatie van de sinds 1839 begonnen hervormingen. Zij had duidelijke vooruitgang gebracht. Scholen werden gecreëerd, banken zagen het licht, kranten werden gepubliceerd. De telegraaf werd ingevoerd en spoorlijnen werden aangelegd, De Fez en het Europese kostuum werden geadopteerd door de mannen. De meer westerse wetgeving op burgerlijk, strafrechtelijk en commerciëel gebied verminderde de invloed van de religieuze wet, de « Seriat ». Gedurende deze periode verdween de macht uit het paleis om het verblijf van de groot-vizier en zijn ministers te betrekken. Abdulhamid had duidelijk de bedoeling de modernisering van het land te versnellen

Maar een gebeurtenis leverde hem letterlijk een trauma op. Op 20 mei 1878 probeerden samenzweerders zijn broer Mourad die in zijn verblijf in het paleis van Ciragan bewaakt werd, te bevrijden. Een vuurgevecht was het gevolg en de rebellen werden gevangen genomen of gedood. Maar Abdulhamid had grote angsten doorstaan en die veroorzaakten migraine-aanvallen. Hij kreeg paniekcrises. Hij wilde zoiets nooit meer beleven. De sultan sloot zich dus op in zijn paleis van Yildiz, buiten de stad en ver van de Bosporus, op de groene heuvels van Istanboel. De werken begonnen in1880. Honderden gebouwen werden geconstrueerd in en rondom een park van 5 vierkante kilometer: immense villa’s, ateliers, serres, paardenstallen, volières, een bibliotheek, een theater, een boerderij en zelfs een dierentuin. Een meubelmakerswerkplaats werd gebouwd want de sultan was een uitstekende meubelmaker. De stijl « Art nouveau » was overal herkenbaar. Het domein was omringd door hoge muren en werd beschermd door 15.000 bewakers. En 12.000 functionarissen en beambtes vonden er werk. Daarbij nog niet te vergeten de vrouwen van de harem

Abdulhamid leefde er als een gezeten burger. Hij vervulde zijn religieuze plichten met name wat betreft de gebeden. Zijn enige zonden: tabak, koffie waarvan hij liters dronk, en wat cognac. Hij had zeven echtgenotes, zes « liefjes », dertien dochters (waarvan zes op jonge leeftijd stierven) en acht zonen. Niets bijzonders voor een sultan. Om zich te ontspannen luisterde hij naar Europese muziek en liet hij operettes voor hem opvoeren. Hij hield van Franse romans en politieromans zoals de onderzoeken van Sherlock Holmes

De sultan was commandant en chef van de legers. Hij controleerde alles. In zijn opmerkelijk bij het schrijven van dit artikel door mij gebruikte boek « Abdulhamid 11, le crépuscule de l’empire Ottoman » (CNRS Editions, Biblis, Fayard 2017) rapporteert de schrijver François Georgeon dat op een zekere dag de Britse ambassadeur, Henry Layard, tijdens een audiëntie zag dat de sultan het reglement van de « cafés chantants » van de Istanboelse wijk Pera te bestuderen. Abdulhamid legde hem uit dat hij deze ernstige kwestie aan niemand kon toevertrouwen…

Het hart van de imperiale uitvoerende macht was het secretariaat dat de bevelen van de sultan van de kanselarij naar de ambassadeurs en naar de gouverneurs zond. Dit secretariaat was bemand met jonge competente mannen. Abdulhamid steunde ook op « komisyon » ad hoc zoals die van de militaire inspectie of van de spoorlijn van Hedjah. In al deze instanties waakten zijn « spionnen ». Overal in de bevolking waren overigens informateurs aanwezig die in de « jurnal », de rapporten van de politie, de verdachte personen beschreven. En de pers werd zeer actief gecensureerd

Zuinig wat betreft zichzelf wilde Abdulhamid desalniettemin de noodzakelijke pracht en praal van de baas van een immens imperium handhaven. Voor de meest trouwe ondergeschikten waren er gratificaties ook voor het omkopen van de buitenlandse pers om voor hem goede artikelen te schrijven. Geld moest er ook zijn voor het functioneren van zijn paleis van Yildiz. Behalve aan deze uitgaven door de Staat, had hij ook een sterk groeiend persoonlijk vermogen: grondbezit van 1.250.000 hectare, ondernemingen die boten op de Tigris exploiteerden, oliewinning in Mosoel, mijnen, fabrieken, havens… De sultan vergat niet dat hij ook kalief was, opvolger van de Profeet en verantwoordelijk voor de oumna: de gemeenschap van gelovigen. Hij hield van deze rol. Hij praatte sjeiks, oulema’s en verantwoordelijken van de broederschap naar de mond, maar vergat niet ze te laten bespioneren.. Hij beschermde en onderhield de heilige plaatsen van de islam in Arabië. De trein van Hedjaz vervoerde miljoenen pelgrims naar Mekka. Hij creëerde militaire opleidingen in Damas en Bagdad

Dit «panislamisme » verontrustte Europa. Het Imperium dat zijn provincies op de Balkan verloren had, kreeg een orientaals karakter. Maar het verloor ook zijn Afrikaanse gebieden. Het Arabische nationalisme werd er sterker. Frankrijk profuteerde ervan om in 1881 de hand op Tunesië te leggen. De Engelsen deden hetzelfde in 1882 met Egypte. Geen sprake van dat het Suezkanaal hun ontging. De sultan voelde zich alleen staan en vernederd. Hij zocht een bondgenoot en dat werd het Duitse imperium. Vanaf de beginjaren 1880, werd een militaire missie geleid geleid door baron Colmar von der Goltz opgenomen in het Ottomaanse leger. Zij leidde jonge Turkse officieren op; 426 kanonnen, 60 stuks mortiergeschut en 500.000 Mausergeweren werden bij de Duitse industrie besteld.Vijftien jaar later werd Wilhelm 11 met alle pracht en praal door Abdulhamid ontvangen. De Duitse Keizer bleef een maand, bezocht Jeruzalem en het graf van Saladin in Damas. De sultan deed de Duitsers belangrijke concessies cadeau: electrische verlichting, de constructie van de havenstad Haydarpasa, de spoorlijn van Bagdad na die van Anatolië. De Deutsche Bank stond te goeder faam en naam bekend. De moderniteit veranderde totaal het land. Het absolutisme versterkte zich ook. Abdulhamid kon in oosterse weelde de 25ste verjaardag van zijn bewind vieren

Ondertussen had het Imperium dat zich uitstrekte van Macedonië tot aan het oude Mesopotamië, van de Zwarte Zee tot aan de Rode Zee te maken met veelvuldige troebelen. Zijn 25 miljoen inwoners vormden een mozaïek van nationaliteiten, talen en religies. In 1894 kwamen Armeense gewapende groepen in opstand in de regio Bitlis in Anatolië. De sultan gaf het bevel voor een wrede onderdrukking en weigerde alle Europese bemiddeling. In september 1895 organiseerde de Armeense onafhankelijkheidspartij Hentchack een manifestatie in Istanboel, die onderdrukt werd ten koste van tienduizenden doden. De sultan kondigde een hervormingsplan af voor de zes provincies van het orientaalse Anatolië: gouverneurs bijgestaan door niet-mohammedanen, christelijke politie-agenten, Koerdische volkeren, allen zeer vijandig tegenover de Armeniërs die beter gecontroleerd werden. Al gauw waren er pogroms tegen de Armeniërs. Hoeveel slachtoffers?40.000? Honderdduizenden? De publieke opinie in het westen van Europa was woedend. De « rode Sultan », de « grote slachter » werd beschuldigd van de vreselijkste bloedbaden. In werkelijkheid waren het de lokale mohammedaanse autoriteiten die opriepen tot pogroms. 60.000 Armeniërs emigreerden naar Rusland, 12.000 naar Amerika. Het internationale imago van de sultan was zwaar beschadigd. Maar toch hield hij stand

Het was de binnenlandse oppositie die hem ten val bracht. Die van de « Jonge Turken », een beweging geboren op 14 juli 1889 op de militaire medische school van Istanboel. Geïnspireerd door door de carbonari, bracht deze geheime organisatie veel jonge officieren bijeen. In 1908 stookte haar comité Eendracht en Vooruitgang het vuurtje op in Macedonië. De sultan stuurde er troepen heen die weigerden tegen de rebellen op te treden Abdulhamid haastte zich om de Grondwet in ere te herstellen en verkiezingen uit te schrijven, die gewonnen werden door het comité Eendracht en Vooruitgang. Het was het begin van het einde. Na een lange chaotische periode werd Abdulhamid door de Jonge Turken in 1909 afgezet. Het nieuwe bewind verloor alle eer door nieuwe massamoorden op de Armeniërs in de jaren 1915 en 1916 met rond een miljoen doden. Het overwonnen Turkse imperium werd na de wapenstistand van 30 oktober 1918 ontmanteld op een dusdanige stompzinnige manier waar ook wij in onze tijd de wrange vruchten van plukken. Negen maanden later stierf Abdulhamid. En de Jonge Turken sloegen op de vlucht.Er kwam een nieuwe persoonlijkheid: de generaal Kemal Ataturk, de stichter van het huidige Turkije.