Gedachten bij dertig jaar hereniging van Duitsland

Civis Mundi Digitaal #105

door Jan de Boer

Op 3 oktober 1990 deed de Democratische Republiek Duitsland zijn officiële « intrede » in de Federale Republiek Duitsland. Het is de datum die in het verdrag van de hereniging staat dat door beide landen getekend werd op 31 augustus 1990. Sindsdien wordt op die dag het nationale feest, de Dag van de Duitse eenheid, gevierd. Een andere keus was ook mogelijk geweest.In die tijd prefereerden veel mensen dat voor het nationale feest een datum met een werkelijke historische betekenis gekozen zou worden en niet een datum met een simpele juridische of institutionele betekenis. Men had bijvoorbeeld 17 juni kunnen kiezen als herinnering aan de volkopstand in 1954 in de Democratische Republiek Duitsland (DDR), of 9 november 1989, de val van de Muur in Berlijn. Het probleem met die laatste datum is dat die dag ook die van de poging van de putsch van Hitler in 1923 en van de grote antisemitische pogrom: de « kristalnacht », is. Velen hebben ook gedacht aan 9 oktober als herinnering aan de immense manifestatie van meer dan 70.000 personen in Leipzig in 1989, een maand voor de val van de Muur. Ikzelf - maar wie ben ik - zou gekozen hebben voor 18 maart, de dag van de eerste vrije en pluralistische verkiezingen in 1990 in de geschiedenis van de DDR

De manieren waarop nu over de Duitse hereniging wordt gedacht, zijn heel anders dan vroeger. Tot in de jaren 2010 – 2015 werd de kritiek op het proces van verandering dat de hereniging vergezelde vooral gehouden door post-communistisch links. Dat maakte alle discussie bijna onmogelijk. Vandaag de dag is het mogelijk een genuanceerd oordeel te hebben over hetgeen vroeger plaats heeft gevonden zonder automatisch in de categorie nostalgie van de DDR gerangschikt te worden

Een andere reden waarom onze kijk op deze periode is geëvolueerd, is geliëerd aan de actualiteit. Tot in de jaren 2000 werd de situatie uit vrijwel alleen economisch oogpunt bekeken. Men zei, dat wanneer de nieuwe « Länder » eenmaal hun achterstand ingehaald zouden hebben, alle problemen opgelost zouden zijn. Later heeft men begrepen dat alles heel wat ingewikkelder was. Men heeft bijvoorbeeld toe moeten geven, dat de vermindering van de werkloosheid - al blijft deze in het oosten nu nog steeds wat hoger in het westen van het land – de groei van identitaire en culturele ongerustheden niet heeft verhinderd. Dat heeft zich politiek vertaald in de oprichting van de Pegida, de islamvijandige beweging gesticht in 2014 in Dresden, en het succes van de extreem-rechtse Alternatieve Partij voor Duitsland (AFD) die bijzonder sterk is in de nieuwe « Länder ». Men kan zich afvragen wat er vroeger gebeurd is voordat men in deze trieste situatie belandde

Daarvoor is er één zeer fundamenteel gegeven. De DDR was een « werkmaatschappij ». Het sociale leven met inbegrip van vrijetijdsbesteding was georganiseerd rond het bedrijf. Toen miljoenen Duitsers in de voormalige DDR hun baan verloren omdat hun bedrijven gesloten of geherstructureerd werden, werd hun bestaan van de ene op de andere dag volledig overhoop gehaald. Wat derhalve nooit vergeten moet worden, is dat de Duitse hereniging het leven van de Duitsers in het westen niet veranderde, maar dat voor de Duitsers in het oosten alles veranderde

Na 1990 werd het merendeel van de verantwoordelijke functies in het oosten van Duitsland toevertrouwd aan Duitsers uit het westen van het land. Dat zowel in de publieke sfeer als op economisch gebied en op universiteiten. Nu, dertig jaar later, is dat vaak nog het geval en ik denk dat dat één van de centrale kwesties is. Bij meer dan 100 universiteiten en hogere opleidingen die Duitsland telt, is er maar één die door een Duitser uit het oosten van het land voorgezeten wordt en bij de beurs genoteerde bedrijven wordt slechts 2 % van de directieposten bezet door mensen uit de nieuwe « Länder » terwijl zij 17 % van de bevolking van het land vertegenwoordigen. Dat steekt! Deze onderbezetting vindt men ook terug in de media. De (hoofd)redacteuren van de in het oosten van Duitsland uitgegeven kranten zijn bijna allemaal in het westen van Duitsland geboren. Er is ook bijna geen enkele Duitser uit het oosten van Duitsland die een verantwoordelijke post heeft in de redacties van kranten met een nationale uitstraling zoals bijvoorbeeld het dagblad Frankfurter Allgemeine Zeitung of in de redacties van de weekbladen als Der Spiegel en Die Zeit. Vandaar een gevoel van « beroving » bij Duitsers die in het oosten van het land geboren zijn of daar leven. Zij hebben de indruk dat men vanuit het buitenland over hen spreekt en schrijft

Er wordt ook wel gezegd dat de hereniging van Duisland in feite een annexatie door West-Duitsland was. Ik denk niet dat dat juist is, want de Oost-Duitsers hebben deze hereniging gewild. Bij de verkiezingen op 18 maart 1990 hebben ze in overgrote meerderheid gekozen voor partijen die zo snel mogelijk een monetaire unie wilden realiseren hetgeen drie maanden later ook gebeurde met het principe 1 mark (van Oost-Duitsland) tegen 1 Duitse mark (van West-Duitsland). De door Duits extreem-links gebezigde term « kolonialisme » is dan ook absurd gezien de vreedzame revolutie van 1989 -1990

Wanneer ik aan mijn contacten in het oosten van Duitsland vraag of het hun goed gaat, antwoorden ze voor 80 % met « ja ». Maar als ik hun vraag of het met het oosten van Duitsland goed gaat krijg ik voor 80 % « nee » te horen. Er is een enorm verschil tussen woorden en de realiteit, dat naar mijn overtuiging voortkomt uit het feit dat verreweg de meeste Duitsers in het oosten zich niet voorbereid hadden op de schok van de hereniging en dat zij geen enkel realistisch idee hadden van hetgeen deze hereniging aan tijd en inspanningen zou kosten

Het is bijzonder spijtig, ja onverantwoord dat kanselier Helmut Kohl in juli 1990 ter gelegenheid van de genoemde monetaire unie beloofde dat de hereniging de oude DDR « in een bloeiend landschap » zou veranderen. Het jaar daarop zei hij dat dat drie of vier jaar zou kosten… Dit soort verklaringen wekte natuurlijk eerst heel grote verwachtingen op om daarna pijnlijke desillusies te veroorzaken. Nu dertig jaar later is er al een lange weg afgelegd al blijven er duidelijke verschillen tussen het oosten en het westen van het land. Een voorbeeld: van de rond de 200 miljard euro die ieder jaar in Duitsland in de vorm van een erfenis wordt overgemaakt, gaat minder dan 2 % naar de in de nieuwe « Länder » woonachtige families: dertig jaar na de hereniging bevindt zich vrijwel het hele kapitaal van het land nog altijd in het Westen van Duitsland

Elk jaar schrijven ter gelegenheid van de verjaardag van de Duitse hereniging de media, ook buiten Duitsland, over de verschillen die er tussen het westen en oosten van Duitsland bestaan. Dat geeft het idee dat het grootste probleem van Duitsland nog atijd de breuk Oost-West is. Ik denk met 80 % van mijn contacten in Duitsland dat dat geen goede zaak is. Allereerst omdat het idee van één Oost -Duitsland niet meer dan een hersenschim is. Het geeft de illusie van een homogeniteit ten tijde van de DDR die in werkelijkheid nooit bestaan heeft. En ook niet omdat Duitsland en Europa voor veel belangrijker problemen staan zoals die van de mondialisering, de digitale revolutie, de klimaatopwarming, van het racisme en het seksisme. Dat lijkt mij heel wat fundamenteler dan ieder jaar weer door te gaan met het herkauwen van dezelfde oude debatten over het westen en het oosten van Duitsland die alleen ten onrechte de geesten kunnen verdelen waarbij de genoemde voor een ieder fundamentele problemen ondergesneeuwd dreigen te worden

Geschreven op 17 december 2020