Een blik op Amerika

Civis Mundi Digitaal #105

door Jan de Boer

Wanhoop en vertwijfeling in Amerika

In 2016 hadden de opinie-onderzoeksinstituten de opkomst en uiteindelijk ook de geslaagde greep naar de macht van Donald Trump niet voorzien. Vier jaar later zijn ze er nog steeds niet in geslaagd de mate van populariteit van Donald Trump in te schatten. Joe Biden heeft dan wel de verkiezingen gewonnen, maar het mag duidelijk zijn dat Trump die nog meer stemmen dan in 2016 kreeg, de concretisering van een trend is die in heel Amerika aan de gang is.

De oorzaken van deze tendens worden gezocht in identitaire gevoelens van ergernis en vooral in de analyse van macro-economische gegevens:het inkomen per inwoner, de groei van het bruto binnenlands produkt, het werkloosheids-percentage. Met impliciet het idee dat de omstandigheden van elk individu grosso modo een einduitkomst zijn van zijn economische situatie. De verkiezing van 2016 deed al vragen oproepen over deze « reductio ad economicum »: de westerse landen inclusief de Verenigde Staten waren gezegend met een voortdurende economische groei en een werkloosheidspercentage op zijn laagst. Hoe met deze gegevens deze stem van woede en wantrouwen jegens de elites en het « systeem » te verklaren?

In 2015 publiceerden twee economen van de universiteit Princeton, Anne Case en Angus Deaton, in de « Proceedings of the National Academy of Sciences » een niet aan te ontkomen analyse die aantoonde dat het sterftecijfer van « niet- Latijns-Amerikaanse blanken » in de leeftijd van 45 tot 54 jaar sinds 2000 toenam in tegenstelling tot de tendens van minder sterfte die tot dan toe de toon aan gaf. Deze onverwachte doden, deze steeds talrijker « doden te veel », werden door Anna Case en Angus Deaton de « doden van de wanhoop » genoemd.

In deze Amerikaanse bevolkingscategorie, vooral bij de minst gediplomeerden, is het de sterfte door suïcide, door overdoses van drugs of medicijnen, of door een te grote alcoholconsumptie, die domineert en jaar na jaar toeneemt. En dat in die mate dat deze een daling van de levensverwachting in de Verenigde Staten tot gevolg heeft. Deze levensverwachting begon in de beginjaren 2010 te stagneren en daalde in jaren 2014-2017. Volgens veel politieke analisten is het juist in deze bevolkingscategorie van het blanke aan lager wal geraakte Amerika waar een flink deel van het electoraat van Donald Trump vandaan komt.

In het voorjaar 2017 hebben Anna Case en Angus Deaton in een uitgebreide analyse, gepubliceerd in « Broooking Papers on Economic Activity », geprobeerd de oorzaken van deze snel toenemende wanhoop te determineren. Met veel voorzichtigheid noemen zij een hele variatie aan bepalende elementen. Bepaalde klassieke determinanten zijn de toegang tot de arbeidsmarkt en het inkomensniveau. Maar dat is niet voldoende om alles helder te krijgen. « De toename van de sterftecijfer bij de veertigjarige blanken gaat gelijk op met een verhoging van het ziektecijfer met name gerelateerd aan de verslechtering van fysieke en mentale gezondheid en een toename van chronische pijnen », schrijven de beide economen.

Chronische ziekten voeden wanhoop en vertwijfeling, die op hun beurt wrok en verbittering voeden. En wrok en verbittering zijn zeker één van de redenen van de populariteit van Donald Trump. Een mogelijke keten van oorzaken te meer onrustgevend omdat andere onderzoekers van mening zijn dat de « niet-Latijns-Amerikaanse blanken » wat dit betreft niet de enigen zijn. In een eind 2019 gepubliceerd onderzoek in de « Journal of the American Medical Association » (JAMA) laten Heidi Shoomaker (Eastern Virginia Medical School) en Steven Woolf (Virginia Commonwealth University) zien dat ook in andere gemeenschappen dezelfde tendenzen te zien zijn. En vanuit een maatschappij die steeds meer wanhoop en vertwijfeling produceert, kan volgens mij niet veel goeds komen.

Wie sterft? Wanneer? Waarom? Deze drie kwesties zeggen heel wat meer over de situatie van een maatschappij dan de grote economische indicatoren die evenwel het belangrijkste denkschema vormen in het publieke debat. Een analyse die niets zegt over de moeilijkheid te leven met een chronische ziekte, met de erosie van sociale verbanden, met de verwoesting van het milieu, de onmogelijkheid om een goede toekomst voor je kinderen te zien…

Het laatste boek van de Franse econoom Eloi Laurent « Et si la santé guidait le monde? » (Editions les liens qui libèrent), heeft deze kwesties als onderwerp. Deze Franse econoom pleit ervoor de levensverwachting en de gezondheid van individuen en hun omgeving te gebruiken als tekenen van succes van overheidspolitiek.

Ik merk op dat het eigenlijk van de gekke is dat aan dit pleidooi nog boeken gewijd moeten worden. In 1976 voorzag de bekende Franse demograaf en historicus Emmanuel Todd in zijn beroemd gebleven boek « La Chute finale. Essai sur la décomposition de l’Union Sovjétique » (Editions Robert Lafont) de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Het belangrijkste element in zijn analyse: « Mijn overtuiging van het bestaan van een onomkeerbare crisis in de Sovjet-Unie vloeide voor het allerbelangrijkst voort uit de demografische analyse, en misschien zelfs eigenlijk uit de verbazingwekkende evolutie van één variabele: het sterftecijfer van kinderen », schreef Emmanuel Todd in 1990 in het voorwoord van de eerste herdruk van zijn boek. Dit sterftecijfer nam voortdurend toe en dat ging door tot het uit de officiële statistieken verdween. Het was nodig om het te laten verdwijnen om het échec van een systeem te verbergen. Inderdaad, is er een betere metriek van wanhoop en vertwijfeling dan de dood van kinderen?

Ik denk dat het goed is om niet alleen de Amerikaanse presidentsverkiezingen maar ook de toekomst van de Verenigde Staten ook eens in dit licht te bezien. 

Geschreven op 1 december 2020