Wat is homeopathie en welke plaats heeft deze behandelmethode in de gezondheidszorg?

Civis Mundi Digitaal #106

door Frans Kusse en Gio Meijer

Geschiedenis en filosofie

Homeopathie, als behandelmethode binnen de geneeskunde, wordt gekenmerkt door het toepassen van de similiaregel en het speciale bereidingsproces, het potentiëren.

De similiaregel luidt: het gelijkende wordt door het gelijkende genezen oftewel ‘Similia similibus curentur’. Deze regel werd als zodanig al beschreven door ‘de vader van de geneeskunde’, Hippokrates van Kos (ca. 460-377 v.Chr.) en later door de middeleeuwse arts en chemicus Paracelsus (1493/1494-1541).

Samuel Hahnemann (1755-1843) heeft deze behandelmethode toegankelijk gemaakt. Hij was een bijzonder mens en een consciëntieus wetenschapper. Naast geneeskunde had hij ook scheikunde gestudeerd. Hij beheerste acht verschillende talen en omdat hij niet tevreden was met de wijze waarop geneeskunde in die tijd bedreven werd, verdiende hij na het behalen van zijn artsexamen zijn geld als bibliothecaris en vertaler. Zo was hij in staat de belangrijkste geneeskundige werken uit zijn tijd en uit de geschiedenis te bestuderen, op zoek naar de best mogelijke behandelingsmethoden.

 

 

Ontdekking similiaprincipe

Het was al enige tijd bekend dat kinine werkzaam was bij malaria en de Schotse farmacoloog Cullen beweerde in een leerboek dat de werkzaamheid van dit geneesmiddel te danken was aan de bittere smaak die de maag zou versterken. Hahnemann twijfelde aan deze verklaring en nam zelf kinine in om het effect te observeren. Hij ontwikkelde daarop een beeld dat paste bij malaria tertiana (derdedaagse koorts). Deze ervaring en zijn kennis van de medische literatuur brachten hem ertoe dit fenomeen – dat hij de similiaregel noemde – verder te bestuderen. In 1796 verscheen zijn eerste publicatie over dit onderwerp.  

Vanuit zijn scheikundige achtergrond kende hij alle destijds bekende beschrijvingen (829) van arsenicumvergiftigingen. Het was de kwaliteit van Hahnemann dat hij de gelijkenis herkende met het cholerabeeld: buikpijnklachten met waterdunne diarree, uitputting, uitdroging, koorts en angstige rusteloosheid. Bij de eerstvolgende cholera-epidemie die de streek aandeed waar hij woonde, was dit een van de geneesmiddelen die hij voorschreef – naast Cuprum (koper) en Veratrum album (wit nieskruid) – en verreweg de meeste van zijn patiënten bleven in leven, in tegenstelling tot de zieken die zich tot andere artsen hadden gewend. Zijn naam was daarmee gevestigd.

 

Similiaregel en homeopathie

Door voortdurende studie en observatie ontwikkelde hij op basis van deze similiaregel een vorm van geneeskunde die niet alleen heel effectief bleek te zijn bij acute ziekten zoals cholera, maar ook bij tal van chronische aandoeningen. Hij schreef over zijn bevindingen twee werken die nog steeds de basis vormen van de homeopathie wereldwijd, Het organon der geneeskunde en De chronische ziekten.

De essentie van de homeopathie is het zoeken en vinden van dat geneesmiddel dat in staat is het zelfgenezend vermogen van de patiënt optimaal te stimuleren. Wat hij door zijn eigen ervaringen en van zijn groeiende groep volgende artsen ontdekte, was dat het geneesmiddel om die reden zo goed mogelijk moet passen bij zowel de fysieke als de psychische kenmerken van de betreffende patiënt. Personalised medicine avant la lettre!

Een goede reguliere diagnose is van belang voor de prognose en de afweging of er ook andere maatregelen (reguliere medicatie, chirurgie e.d.) moeten worden toegepast. Voor het stellen van de homeopathische diagnose, het vinden van het passende geneesmiddel, vormt deze diagnose een hulpmiddel maar is niet voldoende.

 

Similiaregel en reguliere geneeskunde

Zonder dat deze regel expliciet wordt gebruikt, is de similiaregel ook terug te vinden binnen de reguliere farmacologie, zoals in de begrippen ‘hormesis’, de zogenaamde paradoxale reacties op geneesmiddelen en het rebound-effect, het in ernstiger mate terugkeren van de klachten na het staken van de medicatie. Een mooi voorbeeld van het eerste is de werking van methylfenidaat, (bekend onder de merknaam Ritalin), een wekamine dat bij de meeste mensen onrust opwekt maar bij mensen met ADHD juist rustgevend werkt.

In de dagelijkse praktijk kennen we vele voorbeelden van de similiaregel. Enkele voorbeelden:

Koffie maakt je – kortdurend - wakker en helder, maar na enige tijd later word je juist slaperiger en is er een nieuwe koffiepauze nodig. Bij inslaapproblemen met heldere, wakkere gedachten, kan daarom homeopathisch ‘Coffea’ helpen om in te slapen.

Bij het snijden van een ui kun je brandende, tranende ogen krijgen. Bij allergie met tranende brandende ogen kan het homeopathische middel gemaakt van de ui, Allium cepa, verlichting geven.

 

Het bereiden van homeopathische geneesmiddelen, het potentiëren

Het tweede kenmerk van de homeopathische behandelmethode is de bereiding van de geneesmiddelen. Wij noemen dat potentiëren. Dat is een bereidingswijze waarbij de oorspronkelijke stof verdund wordt, terwijl de oplossing ondertussen geschud wordt. Hahnemann heeft dit ontwikkeld om het toxische effect van de stof te elimineren.

Om u even in herinnering te brengen: hij gaf arsenicum aan kwetsbare zieke en uitgedroogde mensen met cholera. Overdosering van deze stof zou vanwege de grote giftigheid fataal zijn. Om die reden maakte hij een verdunning, terwijl hij de oplossing krachtig schudde.

De observatie van Hahnemann en vele homeopathisch werkende artsen na hem was dat een hogere potentie, een vele malen verdund en geschud middel, een langer en dieper effect gaf. Zelf verklaarde hij deze werking als volgt. Door dit potentiëringsproces neemt de chemische, giftige werking af maar wordt de geneeskrachtige werking sterker. De stimulerende werking op het zelfgenezend vermogen neemt toe. Zoals uit recente onderzoeken is gebleken, bevat een hoge potentie, ook boven het getal van Avogadro[1], nog steeds informatie die door specifieke meetmethoden kan worden waargenomen. Water, het oplosmiddel bij uitstek, speelt hierbij een belangrijke rol.

Potentiëren wordt gedaan in stappen. Bij een D-potentie (decimale potentie) gebeurt dit in stappen van 1 op 10 en bij een C-potentie (centisemale potentie) in stappen van 1 op 100. Later ontwikkelde Hahnemann de LM-potentie (1 op 50.000) waarmee hij probeerde zo mild en tegelijkertijd sterk mogelijk het zelfgenezend vermogen te stimuleren.

 

Visie

De homeopathische visie op ziekte is dat er bij ziekte sprake is van een verstoring van het natuurlijke, dynamische evenwicht. Door de juiste informatie kan het zelfherstellend vermogen dat ieder levend organisme bezit gestimuleerd worden waardoor de balans (homeostase) wordt hersteld en het lichaam wordt geholpen de ziekte te overwinnen en daarmee de klachten zover dat mogelijk is te laten verdwijnen.

 

Reguliere en homeopathische diagnose, een integrale diagnose

Zoals gezegd is een reguliere diagnose van belang voor de prognose en de afweging of er ook andere maatregelen moeten worden toegepast, zoals reguliere medicatie en/of chirurgie. Deze diagnose is voor een homeopathisch arts zeker een hulpmiddel maar niet voldoende. Naast een reguliere diagnose is een individuele homeopathische diagnose nodig, die veel meer aspecten omvat. De homeopathische diagnose wordt gesteld op basis van de oorzaken of aanleidingen, en alle factoren die de klachten verergeren of verlichten, de specifieke klachten zelf en de fysieke en psychische kenmerken van de patiënt. De gehele lichamelijke en psychische gesteldheid van de patiënt, samen met zijn/haar geschiedenis, bepalen het homeopathisch similimum, het best passende geneesmiddel. Bij iedere patiënt wordt een keuze uit duizenden verschillende geneesmiddelen gemaakt.

 

Homeopathische én reguliere geneeskunde: integrale geneeskunde

Homeopathie en reguliere behandelmethoden kunnen heel goed samengaan. Dat is – naast het kijken naar de hele mens en de nadruk op de relatie tussen zorgvrager en zorgverlener (‘de arts als coach’) – de essentie van integrale geneeskunde.

Reguliere methoden zijn onontbeerlijk bij levensbedreigende aandoeningen en aandoeningen waarbij chirurgie de beste behandeling is, terwijl de meer chronische en niet-levensbedreigende acute ziekten in veel gevallen succesvol met homeopathie behandeld kunnen worden.

 

Homeopathische geneesmiddelen

Homeopathische geneesmiddelen zijn afkomstig uit planten, mineralen en dierlijke producten. Daarnaast worden er ook homeopathische geneesmiddelen gemaakt van bijvoorbeeld reguliere geneesmiddelen of andere chemische stoffen om bijwerkingen te verminderen.

De homeopathische geneesmiddelleer (Materia Medica) bestaat uit beschrijvingen van persoonlijke- en ziektekenmerken voor ieder homeopathisch geneesmiddel. Deze kenmerken komen voort uit drie bronnen: intoxicatieverschijnselen, geneesmiddelproeven (vergelijkbaar met fase 1-onderzoek naar geneesmiddelen) en klinische ervaring. Door de bekende intoxicatiegegevens en de geneesmiddelproeven krijgen we een eerste indicatie van de verschillen tussen de middelen.

De klinische ervaring bevestigt welke specifieke persoonskenmerken we vaker zien bij bepaalde middelen. Dit is vergelijkbaar met het diagnostisch proces: bij de combinatie van koorts, benauwdheid en versnelde ademhaling denkt een arts aan een longontsteking. Zo zal de combinatie angstige onrust, kouwelijkheid en weinig dorst de homeopathisch werkend arts onder andere doen denken aan het homeopathisch geneesmiddel Arsenicum album.

Het homeopathisch geneesmiddel moet dus niet alleen bij de kwaal maar ook bij de persoon passen. Deze twee eeuwen oude regel in de homeopathie is sinds de recente opkomst van de farmacogenetica ook in de reguliere geneeskunde actueel en heet daar personalised medicine of stratified medicine.

 

Homeopathie in de praktijk

Acute klachten, zoals een griep, middenoorontsteking of bovenste luchtwegklachten kunnen met een passend geneesmiddel snel verbeteren, soms al binnen een uur.

Bij chronische aandoeningen kunnen er meerdere, opeenvolgende middelen nodig zijn, op geleide van de klachten, zoals het afpellen van een ui. Afhankelijk van de ernst en duur van de klachten kan het soms enkele weken duren voordat er verbetering merkbaar is en maanden voordat de klachten helemaal zijn verdwenen. Er is dus tijd en geduld nodig voor een homeopathische behandeling bij chronische aandoeningen. Kinderen reageren in de regel sneller. En helaas lukt het niet bij iedereen het passende middel te vinden.

 

Werkwijzen binnen de homeopathie

Homeopathie kan op verschillende niveaus worden toegepast. In drogisterijen en apotheken zijn homeopathische middelen te koop die mensen zelf kunnen gebruiken bij aandoeningen die ook vanzelf zouden genezen, zoals een gewone griep, lichte hooikoorts, bij lichte verwondigen e.d. Meestal gaat het daarbij om samengestelde middelen, middelen waar meerdere mineralen en/of kruiden (in homeopathische dosering) inzitten waarvan bekend is dat zij bij dergelijke klachten behulpzaam kunnen zijn. Verschillende van deze middelen zijn zelfs officieel toegelaten als geneesmiddel op basis van wetenschappelijk onderzoek. Als dat niet zo is, mag er niet op vermeld worden waarvoor zij dienen, maar een deskundige verkoper mag wel adviezen geven.

Er zijn in Nederland enkele honderden huisarten die regelmatig homeopathie voorschrijven bij niet al te ernstige klachten, zoals een middenoorontsteking, menstruatieklachten en een echte griep. Zij hebben een opleiding gevolgd waar zij geleerd hebben uit een klein aantal geneesmiddelen het best passende middel te kiezen voor deze klacht bij deze patiënt.

Daarnaast kunnen deze huisartsen of specialisten ook klachten bestrijden met middelen die homeopathisch bereid zijn van de stof waardoor de klacht ontstond. Zo zijn er van veel reguliere geneesmiddelen homeopathische geneesmiddelen gemaakt maar ook van huisstof, huismijt, katteharen, pollen en dergelijke. Met Pollen C30 is zelfs goed wetenschappelijk onderzoekj gedaan, waaruit bleek dat mensen significant minder klachten hadden dan met een placebomiddel.

Voor chronische aandoeningen is het belangrijk dat het middel bij alle klachten past en vooral ook bij de persoonlijke kenmerken en reactiepatronen, zowel lichamelijk als geestelijk. We spreken dan van een ‘constitutiemiddel’. Deze methode wordt vooral toegepast door artsen die zich gespecialiseerd hebben in homeopathie.    

      

 

Indicaties voor homeopathie

-        Chronische aandoeningen

-        Als reguliere medicijnen gecontraïndiceerd zijn

-        Blijvende klachten na een ziekte of na medicatie

-        Recidiverende klachten, bijvoorbeeld infectieziekten

-        Persisterende klachten

-        Klachten na een trauma

-        Onbegrepen klachten

 

Wetenschappelijk onderzoek

Er is met name in de afgelopen dertig jaar veel wetenschappelijk onderzoek verricht naar de werking van homeopathische geneesmiddelen, zowel klinisch (in de praktijk) bij mensen, dieren en zelfs planten en bomen, als fundamenteel, in het laboratorium met natuurkundige en chemische onderzoeksmethoden.

 

Klinisch onderzoek

Onderzoek in verschillende landen heeft de voordelen van homeopathische behandeling bij chronische patiënten aangetoond. Twee goede voorbeelden zijn observationele studies (wetenschappelijke registratie van het beloop van de ziekte in de praktijk) die zijn uitgevoerd in Italië en het Verenigd Koninkrijk. Beide concluderen dat de homeopathische interventie een verbetering te zien gaf bij een breed scala aan chronische aandoeningen.

Er zijn ook een paar honderd Randomised Controlled Trials (RCT)uitgevoerd, waarbij patiënten at random in twee of meer groepen werden verdeeld en zowel de behandelende artsen als de patiënten niet wisten of zij het homeopathische geneesmiddel kregen of een placebo. Omdat homeopathische geneesmiddelen meestal bestaan uit melksuikerkorreltjes die worden doordrenkt met het gepotentieerde (in stappen sterk verdunde) geneesmiddel is er qua uiterlijk en smaak geen enkel verschil te merken tussen het homeopathisch geneesmiddel en het placebo. Het grootste deel van die RCT’s gaven aan dat het homeopathisch middel significant beter werkte dan het placebo.

Er zijn op basis van deze RCT’s verschillende meta-analyses uitgevoerd. Hierbij worden RCT’s die aan bepaalde kwaliteitscriteria voldoen beoordeeld. Meta-analyses zijn ontwikkeld voor de beoordeling van de werking en veiligheid van reguliere geneesmiddelen en worden in de wetenschap vaak beschouwd als de hoogste vorm van onderzoek.

Vijf van de zes meta-analyses[2] die in de afgelopen dertig jaar zijn uitgevoerd op basis van alle homeopathische RCTs zijn positief en de conclusie is getrokken dat de werking van homeopathie niet verklaard kan worden door het placebo-effect.

De vierde - negatieve - meta-analyse[3] , op basis van dezelfde RCTs, bleek bij nader inzien niet te voldoen aan de eisen die gesteld worden aan een meta-analyse. In een artikel[4] dat deze meta-analyse uitvoerig bespreekt, komen deze onderzoekers op basis van alle gegevens van deze meta-analyse tot de conclusie dat de kwaliteit van de homeopathische onderzoeken in het algemeen beter is dan de kwaliteit van de reguliere onderzoeken en dat een andere selectiemethode tot een andere conclusie zou hebben geleid, mogelijk in het voordeel van homeopathie. Eerdere onderzoeken tonen al aan dat het bewijs voor homeopathie niet onderdoet voor dat van regulier.

Er zijn momenteel veel positieve onderzoeken die aantonen dat homeopathie bij tal van indicaties werkzaam is, veilig is en mogelijk kosten kan besparen. Er is toenemend bewijs door fundamenteel onderzoek dat homeopathische geneesmiddelen informatie bevatten, ook bij verdunningen boven het getal van Avogadro.

 

Maar werkt homeopathie nu bij bepaalde indicaties

De waarde van dit soort systematische reviews waarbij alle studies bij zoveel verschillende diagnoses op één hoop worden gegooid, is beperkt, omdat een bepaalde therapie bij de ene diagnose wel en de andere diagnose niet kan werken. Maar wat we wel mogen concluderen, is dat de werking van homeopathische geneesmiddelen niet verklaard kan worden door het placebo-effect alleen.

In 1997 schreef Linde (zie eindnoot 2) dat er nog geen bewijs was voor de werking van homeopathische geneesmiddelen bij bepaalde diagnoses. Daarvoor waren er nog onvoldoende positieve onderzoeken per diagnose. Meer recente systematische reviews tonen werkzaamheid aan van homeopathie bij de volgende diagnoses:

• Diarree bij kinderen

• Postoperatieve ileus

• Hooikoorts

• Vertigo

• Allergische rhinitis

• Bovenste luchtweginfecties

• Reumatische ziekten

Daarnaast tonen herhaalde RCTs effectiviteit aan bij tal van indicaties; een lange lijst, teveel om hier op te sommen[5].

 

Bewijs op fundamenteel gebied

Op fundamenteel gebied wordt wereldwijd veel onderzoek gedaan. Natuurkundige technieken waarmee structurele veranderingen zijn aangetoond bij ultramoleculaire homeopathische preparaten zijn o.a. thermoluminescentie, flux-calorimetrie, conductrometrie (geleidbaarheidsmeting), Raman- en ultraviolet spectrometrie en NMR (Nuclear Magnetic Resonance). Allemaal methoden die een te lange uitleg vergen om hier verder besproken te worden. Veel fundamentele onderzoeken zijn verschenen in reguliere, peer-reviewed tijdschriften.

Naast de vele voorbeelden van de afgelopen tweehonderd jaar en het wetenschappelijk onderzoek van de laatste dertig jaar, komt er steeds meer ondersteuning vanuit andere wetenschappen, zoals natuur- en scheikunde, dat homeopathische geneesmiddelen informatie bevatten, ook bij de verdunningen boven het getal van Avogadro. Tijdens een lezing[6] (Utrecht, april 2014) verkondigde de Zwitserse onderzoeker Stephan Baumgartner, verbonden aan het Instituut voor Comlementaire en integratieve geneeskunde van de Universiteit Bern en aan de faculteit geneeskunde van de Universiteit Witten, dat hij bij onderzoek met homeopathische middelen bij planten sterke aanwijzingen had gevonden voor het bestaan van een elektromagnetisch (informatie)veld rond een homeopathisch middel, aangezien bij zijn proeven niet alleen de direct behandelde planten reageerden maar ook de planten die ertegenaan stonden en niet direct werden behandeld.

Een uitgebreid overzicht van alle fundamentele onderzoeken is te vinden op de website van het Homeopathic Research Institute (www.hri-rearch.org).

 

Werkingsmechanisme

Een verklaring voor het werkingsmechanisme is het farmacologisch fenomeen dat bekend staat als postconditioning hormesis. In het kort komt het erop neer dat bij stapsgewijze vermindering van de dosering van een stof de werkzaamheid steeds verder afneemt en bij een bepaald punt zelfs verandert: de stof roept dan juist een tegengestelde werking op. Dit komt overeen met de similiawet.

Prof. Iris Bell, emeritus hoogleraar Family and Community Medicine aan de universiteit van Colorado, geciteerd in de Editorial[7], geeft op basis van haar jarenlange onderzoek de volgende omschrijving van homeopathie: “Homeopathie is een complex adaptief systeem met eigenschappen waarbij een kleine veranderingen in de inputs kunnen leiden tot disproportioneel grote veranderingen in de outpouts van het systeem: het zwakke signaal van het correcte, meest passende geneesmiddel kan een grote helende respons intitiëren in het lichaam.”

Zij concludeert[8] dat: “het bewijs suggereert dat ieder homeopathisch geneesmiddel een complex systeem is op nano-schaal ... met elektromagnetische, opto-elektronische, kwantum- en biologische effecten”.

 

Veiligheid

Veiligheid van homeopathische geneesmiddelen staat niet ter discussie, zeker niet als het gaat om hogere potenties. De biochemische werking van homeopathische geneesmiddelen is vrijwel nihil. Beginreacties door stimulering van het zelfgenezend vermogen zijn doorgaans mild en kortdurend.

Ook bij andere toedieningsvormen dan oraal zijn de gerapporteerde bijwerkingen mild van aard, zoals een lichte lokale roodheid bij injecties van homeopathische (of antroposofische) geneesmiddelen. 

De Europese producenten van homeopathische geneesmiddelen zijn overigens verplicht om te werken volgens de regels van Good Manufacturing Practice (GMP). Daarmee wordt voorkomen dat er producten afgeleverd worden die toxisch zijn bij het aanbevolen gebruik.

 

Kosteneffectiviteit

Alle onderzoeken die gedaan zijn in Europa naar de kosteneffectiviteit van homeopathische behandelingen wijzen erop dat deze kostenbesparend kunnen zijn, hoewel een recente meta-analyse tot de conclusie kwam dat er nog geen harde conclusies uit deze onderzoeken getrokken kunnen worden vanwege het heterogene karakter van de onderzoeken en verschillende methodologische zwaktes. Meer onderzoek wordt daarom aanbevolen.

In Nederland hebben de onderzoekers Kooreman en Baars[9] bij een grote verzekeringsmaatschappij vastgesteld dat huisartsen die een vorm van complementaire behandelmethoden toepassen, waaronder homeopathie, acupunctuur en antroposofie, ongeveer 12 % goedkoper zijn dan de gemiddeld. Huisartsen die homeopathie volledig in hun praktijkvoering hebben geïntegreerd, blijken zelfs tot 40% goedkoper te kunnen werken.

Zwitsers onderzoek komt tot dezelfde conclusie. Hierbij werden de kosten vergeleken tussen huisartspraktijken die volledig conventioneel werken (COM) met huisartspraktijken waarvan de arts gediplomeerd is in een van de vijf grote CAM-richtingen (homeopathie, Traditional Chinese Medicine - TCM, waaronder acupunctuur en Chinese kruiden -, antroposofie, fytotherapie en neuraaltherapie) in de periode 1999-2005. In die tijd werden deze therapieën volledig vergoed uit de verplichte basisverzekering. De kosten van de CAM-artsen als geheel bleken vergelijkbaar met die van conventioneel (COM), maar de kosten van homeopathie lagen 15,4% lager dan gemiddeld.

Andere conclusies die getrokken konden worden, waren dat de kosten van medicatie bij CAM lager lagen, de kwaliteit van de arts-patiënt relatie bij CAM hoger was en dat er bij CAM minder bijwerkingen werden gemeld van de medicatie.

 

Conclusie

Homeopathische geneeskunde is in de handen van goed opgeleide en ervaren artsen een effectieve, veilige en kostenbesparende methode. Mede gezien het grote aantal Nederlanders dat een homeopathisch werkend arts bezoekt, is er alle reden om deze geneesmethode te stimuleren door meer onderzoek en door het onderwijs aan medisch studenten en (huis)artsen te bevorderen.

 

NOTEN

 

 

Uitgebreide informatie over homeopathie en de wetenschappelijke onderbouwing

www.homeopathie.nl onder beheer van de vakgroep homeopathie van de Artsen Vereniging Integrale Geneeskunde (AVIG)

www.hri-research.org, de website van het Homeopathy Research Institute (HRI) in Londen

 

De auteurs

Frans Kusse is arts voor integrale geneeskunde in Amsterdam, gespecialiseerd in homeopathie. Tevens is hij redactiecoördinator van het Tijdschrift voor Integrale Geneeskunde (www.tigweb.nl), coördinator van de Academy for Integrative Medicine (www.aim-edu.nl) en voorzitter van de Artsen Vereniging Integrale Geneeskunde (www.avig.nl).

Gio Meijer is arts voor integrale geneeskunde in Amsterdam, gespecialiseerd in homeopathie en redacteur van het Tijdschrift voor Integrale Geneeskunde (TIG), voorzitter van de stichting VHAN (www.vhan.nl en www.homeopathie.nl), een goede doelen stichting ter bevordering van de homeopathie.

Met dank aan Ton Nicolai, arts en coördinator van EUROCAM, het samenwerkingsverband van de meeste Europese koepelorganisaties van artsen, therapeuten en patiënten in de complementaire geneeskunde, Lex Rutten, homeopathisch arts en onderzoeker, en Christien Klein-Laan, homeopathisch arts en onderzoeker.

 

Noten