'Dat gebeurt hier niet': een Amerikaans fiasco

Civis Mundi Digitaal #106

door Maarten Rutgers

 

De gebeurtenissen van de afgelopen weken in de Verenigde Staten hebben veel mensen verrast, ondanks alle signalen die al langere tijd in deze richting wezen. Terugblikkend op vier jaren presidentschap van Donald Trump en de (her)verkiezingsstrijd, kan het eigenlijk niet verbazen dat er een bijzonder slot aan zijn presidentschap zou komen. Nog verder terug kunnen we ons herinneren aan de eerdere verkiezingsstrijd in 2016, maar veeleer ook aan alles wat we reeds wisten over Donald, zijn handelswijze, zijn optreden en ook zijn gedrag. Dit laatste niet in het minst ook als het gaat om zijn gedragingen en uitspraken met betrekking tot vrouwen. Macht was en is het grote thema van zijn leven. Vrijwillig macht afstaan hoort niet bij hem thuis. De ‘grande finale’ is dus niet verwonderlijk en was vrijwel zeker voorspelbaar. En toch, hoe vaak al niet werd gezegd, zoiets gebeurt hier niet.

Een dergelijke uitspraak is, dat laat de geschiedenis zien, gevaarlijk. Iedere keer weer zien we dat het dan toch gebeurt.

 

Terug in de tijd met Sinclair Lewis

Al vroeg in het presidentschap van Trump werd in de Verenigde Staten met grote belangstelling een allang vergeten roman uit de mottenballen gehaald. Er kwam een hernieuwde uitgave op de markt. Het gaat om een roman van Sinclair Lewis (1885-1951), een indertijd bekende auteur en de eerste Amerikaanse Nobelprijswinnaar voor literatuur in 1930[1]. Hij schreef een omvangrijk oeuvre bijeen, waarin hij zijn blik cynisch en satirisch op de Amerikaanse samenleving richtte. Zijn personen zijn vaak kleingeestig, conventioneel, zeer doorsnee en middelmatig. In de roman Babbit uit 1922 wordt de hoofdpersoon beschreven als oppervlakkig gelukkig; hij houdt zich onbewust aan alle regeltjes van de blanke Amerikaanse middenklasse. In alle opzichten maakt hij de juiste keuzes, als het om zijn vrouw gaat, zijn auto, zijn woonomgeving, zijn dagelijkse sleur, kortom alles wat in zijn sociale netwerk van hem verwacht wordt. Een doorsnee burger, kleurloos en zonder al te veel ambitie. Zo zien de meeste Amerikanen er in Lewis’ romans uit. Hij houdt zijn landgenoten een spiegel voor. Het succes dat de auteur ten deel valt, hangt samen met de grote mate van herkenning met de hoofdpersonen en hun leven, die zijn lezers geruststelt.

Lewis had zelf een grote vrijheidsdrang en zwerflust en verzette zich tegen conventies. Hij hield er niet van Amerika op te hemelen en het voor te stellen als een voorbeeldland, een land zonder gebreken. Zijn kritische houding werd hem uiteindelijk na zijn eerste grote successen toch niet in dank afgenomen. Van een beroemde auteur werd verwacht dat hij de Amerikaanse manier van leven, handelen en denken zou omarmen en bewieroken. Zoiets was echter Lewis vreemd. Hij maakte er een karikatuur van; hij haalde de zelfgenoegzaamheid van zijn landgenoten door het slijk. Dit alles maakte dat hij na de Tweede Wereldoorlog steeds minder gelezen werd. Uiteindelijk ging hij in 1951 in Rome aan zijn alcoholgebruik te gronde.

 

De journaliste Dorothy Thompson, Adolf Hitler en dictatuur

Lewis’ tweede vrouw was de in haar tijd zeer bekende en invloedrijke journaliste Dorothy Thompson (1893-1961)[2]. Ook voor haar was het een tweede huwelijk. Zij was net zo vrijgevochten als hij. Zij verbleef langere tijd, ook tijdens haar huwelijk met Lewis, in Oostenrijk en Duitsland en maakte er vele vrienden in de literaire wereld. In 1931 interviewde zij Adolf Hitler. Het interview liep stroef, omdat zij slechts drie tevoren ingediende vragen mocht stellen. Naderhand merkte ze op, dat een gesprek met Hitler niet mogelijk was, want hij sprak alsof hij een toespraak voor een groot publiek hield. Een toespraak met soms een hysterische toon in zijn stem, die op een schreeuw begint te lijken[3].

Na een eerste publicatie in Cosmopolitan werd het interview de opmaat voor een boek over hem, I saw Hitler. Het kwam uit in 1932. Twee jaar later werd zij persona non grata in Duitsland. In het boek stak zij een waarschuwende vinger op, hetgeen haar niet in dank werd afgenomen door de Nazi’s. Het was de tijd waarin Hitler Duitsland weer groots – ‘great again’ - maakte.

Een veelgebruikt en lang citaat van haar dat uit 1935 zou stammen, terug te vinden in Watchdogs of Democracy?: The Waning Washington Press Corps and How it Has Failed the Public[4], luidt als volgt: “Geen enkel volk herkent zijn dictator op voorhand. Hij gaat nooit de verkiezingen in met een dictatuur als programma. Hij stelt zich zichzelf altijd op als het instrument van de volkswil. ... Als onze dictator opduikt kun je erop vertrouwen dat hij een van onze eigen jongens zal zijn, en hij zal staan voor alles wat traditioneel Amerikaans is. En niemand zal ooit "Heil" tegen hem zeggen, noch zullen ze hem "Führer" of "Duce" noemen. Maar ze zullen hem begroeten met één groot, universeel, democratisch, schaapachtig geblaat van "Oké, Chief! Doe het zoals je wilt, Chief! Oh Kaaaay!"

Zij was degene die Sinclair Lewis ervan overtuigde dat het mis zou gaan in Europa. Hitler was intussen aan de macht, eerst als Rijkskanselier, maar sinds juli 1933 vrijwel als alleenheerser. Alle politieke partijen waren verboden, op de NSDAP na. In de loop van 1934, na het overlijden van Hindenburg, de toenmalige Rijkspresident, voegde Hitler de functies van Rijkspresident en Rijkskanselier ineen. Hiermee was zijn positie als dictator gerealiseerd. Kort erna werd het parlament buiten spel gezet.

 

Amerikaanse parallellen?

Deze ontwikkelingen baarden Dorothy Thompson grote zorgen. Iets dergelijks zou zich volgens haar ook kunnen afspelen in de Verenigde Staten. Deze opvatting werd verder ingekleurd door de naderende presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten. Al eerder in 1931 interviewde ze de toen zeer populaire gouverneur van Louisiana, Huey Long[5], die zich in 1930 al opwierp als presidentskandidaat. Later senator, was hij de gedoodverfde tegenstander van Franklin D. Roosevelt in de presidentsverkiezingen van 1936. Long kon met populistische toespraken grote mensenmassa’s op de been brengen. Hij was niet bij iedereen geliefd. In 1929 overleefde hij een ‘impeachment’-procedure. Zijn tegenstanders vonden hem een demagoog en een gevaarlijk man. In september 1935 werd hij vermoord. De aanslagpleger werd ter plekke door Longs lijfwachten neergeschoten en gedood. Het motief is aldus onbekend gebleven; wel werd er stevig gespeculeerd, daar de moordenaar de schoonzoon van een politieke tegenstander was.

Hoe het ook zij, Lewis pikte het signaal op en schreef in 1935 in enkele maanden tijd zijn volgende boek met de titel It can’t happen here (Dat gebeurt hier niet)[6]. Het is een roman die je dystopisch zou kunnen noemen. Een roman met een boodschap die niet aangenaam is. Het boek verscheen in oktober 1935. Het was direct een groot succes.

De recensenten zagen het vooral als een politiek bericht; zij waren minder overtuigd van de literaire kwaliteiten van het boek. Men vond ook dat het verhaal hier en daar, vooral tegen het einde, te weinig uitgesponnen was, zelfs wat afgeraffeld. Hier speelde mogelijk ook mee dat men hoge verwachtingen had van een nieuwe roman van de Nobelprijswinnaar. En laten we niet vergeten dat Lewis haast had om zijn boodschap te brengen; hij schreef het boek in ijltempo.

Hetzelfde jaar werd het tot een theaterstuk. Vele jaren later, in 1989 en 1992, werd het opnieuw in een gemoderniseerde versie opgevoerd. Een volgende versie werd in 2016 gemaakt. In 2004 verscheen een hoorspelversie. De oorspronkelijk geplande film werd nooit gedraaid; een van de redenen was dat men problemen voorzag met het uitbrengen in de Duitstalige wereld, de wereld van Hitler. Overigens een veeg teken in 1936!

Zoals vaak verdween het boek na relatief korte tijd in de vergetelheid, in ieder geval tot de presidentsverkiezingen van 2016.

 

Het thema van de roman

Waar gaat het om in deze roman? De verkiezingscampagne voor de presidentsverkiezingen is aan de gang. Aan de republikeinse kant zien we meerdere kandidaten; aan de democratische kant is er naast Franklin D. Roosevelt slechts één andere kandidaat, senator Berzelius (Buzz) Windrip uit Louisiana. Uiteindelijk verslaat deze laatste eerst Roosevelt en dan zijn republikeinse tegenstrever.

In de aanloop naar deze overwinning zien we dat Buzz gesteund wordt door gestalten van divers pluimage, tot en met kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders toe. Een van hen, bisschop Prang, heeft een omvangrijke organisatie achter zich staan, de ‘Liga van Vergeten Mannen’. In een van zijn vele toespraken op de radio maakt Prang bekend dat de liga zich achter de kandidatuur van Windrip schaart. Ondanks verschillen van inzicht, het programma van Windrip is niet geheel naar de zin van de liga, ziet de liga Windrip als de man die eindelijk aandacht zal schenken aan de ongelijkheid, aan de noden van miljoenen leden van de liga, die “er genoeg van hebben bezitlozen te zijn”, aldus Prang. Hij waarschuwt, “de tijd is op!” En, “Windrip heeft beloofd de adviezen van de liga ter harte te nemen.” Dit laatste zien we terug in het 15-punten programma van de presidentskandidaat (zie verderop).

Daarnaast wordt Buzz gesteund door een voormalige kolonel, Dewey Haik, die speciaal voor de campagne een ondersteuningsclub van jonge mannen had opgericht met de bijzondere naam ‘Minute Men’. Lewis gebruikt deze naam met opzet. Iedere Amerikaan kent de ‘minutemen’. Al in de zeventiende eeuw organiseerden de diverse dorpen en stadjes ter verdediging militia. De snel en als eerste inzetbare eenheden bestonden uit jonge mannen tot vijentwintig-dertig jaar. Ze waren vrijwel niet militair getraind, maar hadden zoals alle Amerikanen in die tijd hun eigen wapen, meestal een jachtgeweer. Ze konden binnen zeer korte tijd uitrukken, vandaar hun naam. Zij droegen geen uniformen, maar hun dagelijks kloffie. Ze werden vooral als ingezet als guerillastrijders en scherpschutters. De ‘minutemen’ speelden een grote rol in de Amerikaanse burgeroorlog. Ook nu nog wordt de naam gebruikt voor bijzondere eenheden, waarbij patriottisme op de voorgrond staat.

Bij Lewis wordt deze organisatie tot het privé-leger van Buzz. In de beginfase zijn ze ongewapende georganiseerde aanhangers. Hun embleem was een vijfpuntige ster, zoals de sterren in de Amerikaanse vlag. Een uniform hadden ze niet, maar een wit of ook een licht kaki-kleurig shirt. Windrip was hier duidelijk over: “Zwarthemden? Bruinhemden? Roodhemden? Ja, en misschien ook koeienvlekkenhemden! Al die ontaarde Europese uniformen van de tirannie! Niks ervan! De Minute Men zijn niet fascistisch of communistisch of wat dan ook, maar gewoon democratisch, de koene voorvechters van de rechten van de Vergeten Mannen, de stoottroepen van de vrijheid!” Jessup ziet het zorgelijk in. Hij “vreesde dat de MM een permanente organisatie zou worden.”

 

Minute Man Statue Lexington Massachusetts cropped.jpg

 

Buzz Windrip, de presidentskandidaat

Wie is Windrip? Lewis beschrijft hem als een handige jongen, die na een rechtenstudie advocaat werd “om de lokale politiek wat op te schudden. Hij was een onvermoeibaar reiziger, een onstuimig en gevat spreker, die goed aanvoelde welke politieke standpunten de mensen wilden horen, en een hartelijke handenschudder die bereid was anderen geld te lenen.” Zijn verhouding met de pers komt naar voren in zijn boek, “de bijbel van zijn volgelingen, deels biografie, deels economisch programma, deels lompe exhibitionistische opschepperij: Zero Hour – Over the top.” Hierin komt ook zijn mening over de pers naar voren, evenals over de hoogste ambtsdragers: “Ik ken de pers maar al te goed. Vrijwel alle hoofdredacteuren kruipen weg in spinnenholen, mannen …, die erop zinnen hoe ze hun leugens kunnen uitventen, hun eigen mening kunnen opdringen en hun hebzuchtige portemonnee kunnen vullen door staatslieden zwart te maken die zich geheel voor het algemeen belang hebben ingezet, maar kwetsbaar zijn omdat ze zo zichtbaar zijn in het felle licht dat rond hun troon schijnt.”

Lewis beschrijft Buzz, “de senator was vulgair, een halve analfabeet, viel eenvoudig te betrappen op openlijke leugens en huldigde bijna idiote ‘ideeën’, terwijl zijn beroemde vroomheid die van een handelsreiziger in kerkmeubilair was en zijn nog beroemdere humor het sluwe cynisme van een plattelandswinkelier.” Opmerkelijk is zijn kledingstijl, waarbij het opvalt dat hij graag en dus vaak een felrode das draagt.

Achter de schermen was hij de machtigste man in zijn staat, die heel wat bereikt heeft als senator. Een mijlpaal was de “verviervoudiging van de staatsmilitie.” Het gevolg dat de “militieleden hem beschouwden als hun generaal.” Toen er een aanklacht tegen hem dreigde “gehoorzaamde de militie de bevelen van Buzz Windrip alsof ze zijn privéleger was …” Zo was hij dus!

In Zero Hour laat hij alvast weten dat hij na zijn politieke carriere zich zal terugtrekken en zich “zal toeleggen op het lezen van klassiekers …” Hij gaat dat doen “… ergens in Florida, California, Santa Fe of zoiets, …”

Lewis put zich uit plastische en soms bombastische beschrijvingen om het beeld van Buzz compleet te maken: “Hij accepteerde het Amerikaanse senatorschap als een feodaal recht dat hem toekwam …” En verder: “Hij predikte het troostrijke evangelie van een zodanige herverdeling van de welvaart dat alle inwoners van het land enkele duizenden dollars per jaar ontvingen (Buzz wijzigde zijn voorspelling over het exacte duizendtal maandelijks), terwijl alle rijken genoeg zouden krijgen voor een goed bestaan, … Niet verwonderlijk dat “dus iedereen zich verheugde op het vooruitzicht dat Windrip president werd”.

Dit werd ook bevorderd door uitspraken zoals “… en dus patriottisme zijn mijn enige leidende principes in de politiek geweest. Mijn enige ambitie is om alle Amerikanen ervan te doordringen dat ze het geweldigste ras op deze oude aarde zijn en dat moeten blijven …” Windrip gaat nog een stap verder als hij over zijn aanhangers spreekt, blanke Amerikanen, en zegt dat wij allen broeders zijn, maar dat geldt natuurlijk niet voor andere rassen. Het laat weinig aan duidelijkheid te wensen over. Het geeft aan waar hij voor staat.

 

Lee Sarason, Buzz’ rechterhand

De opkomst van de sterke man Buzz Windrip was in belangrijke mate mede geënsceneerd door zijn secretaris Lee Sarason, een voormalig journalist. Lewis: “hij geloofde alleen in een doortastende controle door een kleine oligarchie.” Lee was meer dan secretaris, “lijfwacht, tekstschrijver, persagent en economisch adviseur.” Lewis geeft aan dat gedacht wordt dat Sarason waarschijnlijk de schrijver, zij het mede op basis van uitspraken van Buzz, van Windrips eerder genoemde boek, Zero Hour, is. Het staat vol met opmerkingen over het verval van nationale waarden, het belang van traditionele waarden van onze voorvaderen, over wat het betekent een echte Amerikaan te zijn. Het vertolkt zoals Paul Street, Amerikaans historicus en publicist, schrijft[7] “een geïdealiseerde versie van een verloren gegaan, verraden en idyllisch patriarchaal en door witte mannen gedomineerd verleden.”

Een duidelijke uitspraak in Zero Hour, dus waarschijnlijk een uitspraak van Lee en niet van Buzz, over de waarheid, over informatievoorziening, over hoe je je volgers informeren moet: “… dat het niet eerlijk is om eenvoudige mensen al die ware feiten te laten slikken die meer geschikt zijn voor een hogere klasse mensen – ze raken ervan in de war.” En zo gaat het even verderop verder: “… dat de avond het beste moment is mensen voor je standpunt te winnen, want dan zijn ze moe van het werken en minder geneigd weerstand te bieden dan op andere uren van de dag.”

 

Doremus Jessup

De eigenlijke hoofdfiguur is de eigenaar en hoofdredacteur van de lokale krant in een klein plaatsje in de provincie. Hij behoort zo tot de hogere middenklasse en is in zijn opvattingen een liberale sociaal-democraat. Lewis beschrijft hem plastisch in al zijn (on)hebbelijkheden als een “kleinsteedse burgerintellectueel.” Iets wat hij Jessup zelf ook laat besefffen. Jessup is ongerust over de opmars van Buzz Windrip. Nog ongeruster is hij erover dat zijn omgeving, mensen die hij zijn vrienden noemt of op zijn minst goede bekenden, hem bijna uitlachen als hij over zijn zorgen begint. Ja, ze vinden Windrip ook niet hun favoriete kandidaat, maar kwaad kan hij niet.

En het allerbelangrijkste, met zijn programma, met zijn opvattingen, met zijn merkwaardige volgers, wint hij toch niet de voorverkiezingen van de Democratische Partij, waar Roosevelt favoriet is. “Dat gebeurt hier niet” is hun uitspraak. Een van de locale ondernemers weerspreekt Jessup wanneer deze zegt te vermoeden dat Windrip een fascistische dictatuur zal vestigen: “Onzin! Onzin! Dat kan hier in Amerika nooit gebeuren, onmogelijk! Wij zijn een land van vrije mensen.” Jessup antwoordt hem krachtig: “Dat kan godverdomme best!”

We zien deze ondernemer later terug als een van de regionale leiders van het nieuwe regiem. Zijn eigen toekomst en vooral zijn machtsstreven hebben de overhand gekregen.

Zelfs als het onwaarschijnlijke gebeurt en Buzz van Roosevelt wint en daarmee de kandidaat van de Democratische Partij wordt in de verkiezingsrace om het presidentschap van de Verenigde Staten en Doremus zijn omgeving opnieuw uitlegt wat zijn zorgen zijn blijven zij bij hun uitspraak: ‘dat gebeurt hier niet’. Een man met dergelijke fascistisch te noemen ideeën kan nooit president van de Verenigde Staten worden.

Doremus krijgt tot zijn grote ongenoegen gelijk. Het brengt hem daarna snel in de problemen, omdat hij zijn mening over Buzz niet onder stoelen of banken steekt en deze blijft uitdragen in zijn krantje.

Hij wordt aangehouden en in de gevangenis gezet. Hoewel dat slechts kort duurt en hij weer vrij komt, wordt het hem steeds duidelijker hoe dit regiem aan de macht kwam. “Het is mijn soort, de Verantwoordelijke Burger die zich superieur waande omdat hij bemiddeld was en zichzelf ‘ontwikkeld’ vond, die de Burgeroorlog heeft veroorzaakt, de Franse Revolutie en nu de Fascistische dictatuur.”

 

Vijftien punten programma

Buzz Windrup gaat de campagne in met een proclamatie, genaamd ‘De vijftien overwinningspunten voor de Vergeten Mannen’. Het geeft een fraaie inkijk in waar hij naar toe wil. Enkele saillante details, vrij geformuleerd.

-    Alle financiële regelgeving zal worden bepaald door de Federale Centrale Bank zonder parlementaire besluitvorming.

-    Er komt een commissie die gaat bepalen welke vakbonden gerechtigd zijn de werknemers te vertegenwoordigen. De commissie beslist over alle arbeidsconflicten.

-    Recht op privé-eigendom wordt voor altijd gegarandeerd. Alle mogelijke beroepen mogen slechts nog uitgeoefend worden door diegenen die trouw zweren aan het Nieuwe Testament en de Amerikaanse vlag.

-    Het jaarlijks inkomen wordt gemaximeerd, evenals vermogen en erfenissen.

-    De strijdkrachten worden uitgebreid tot deze de kracht van alle landen ter wereld evenaren. Ze zijn er om de wereldvrede en -vriendschap te beschermen.

-    Joden worden erkend als veramerikaniseerde burgers zolang zij de idealen van de Amerikaanse staat ondersteunen.

-    Negers gaan sterk beknot worden in hun beroepsmogelijkheden, hun financiële mogelijkheden en verliezen hun stemrecht.

-    Vrouwen “zullen zo spoedig mogelijk worden geholpen met de terugkeer naar hun onvergetelijk heilige plichten als huisvrouw en moeder van sterke, eerbare toekomstige burgers ...”

-    Propaganda voor communisme, socialisme, anarchisme, maar ook dienstweigering in geval van oorlog wordt als hoogverraad gezien en dienovereenkomstig streng gestraft.

Een waslijst aan voornemens, waarbij de laatste, de vijftiende aan duidelijkheid niets te wensen overlaat. Hier wordt alle macht aan de president toegekend, het Congres buitenspel gezet en verliest het Hooggerechtshof een belangrijk deel van zijn bevoegdheden.

Lewis laat Jessup aan zijn vrouw uitleggen wat het allemaal gaat betekenen. Kort gezegd komt het er dus op neer dat de democratie ophoudt te bestaan, wanneer Buzz Windrip aan de macht komt. In Jessups overpeinzingen komt naar voren dat “Als hij (Buzz) er niet was geweest, was er wel een andere Windrip opgestaan. Wij nette mensen hebben het er zelf naar gemaakt. Maar daarom hoeven we het nog niet leuk te vinden!”

Het zal niemand meer verbazen dat het vijftien punten programma vele, zeer vele mensen aanspreekt. Het verschaft duidelijkheid in onzekere tijden en speelt in op de onderbuikgevoelens van vele, vooral witte Amerikanen, zowel aan de onderkant als aan de bovenkant van de maatschappij.

 

 

 

 

 

Dat gebeurt hier niet

De verkiezing van Buzz Windrip tot president van de Verenigde Staten leidt bij Lewis vrijwel meteen tot ongemakkelijke gevolgen. De handelwijze van Buzz is afgeleid van wat Lewis ziet, hoort en weet van de opkomst van Hitler en het nazisme.

Hij beschrijft in geuren en kleuren het afschaffen van democratische controles. Het congres en de senaat worden terzijde geschoven en voor zover er geprotesteerd wordt is altijd nog het privéleger van Buzz, de Minute Men, die meteen na de inauguratie bewapend werden, dat dwarsliggers oppakt en in de gevangenis gooit. De gerechtshoven worden hervormd en bezet met volstrekt onbekende juristen die aan Buzz loyaal zijn. Er worden concentratiekampen ingericht, waar tegenstanders zonder enige vorm van fatsoenlijk proces heen gestuurd worden. De bewakers hebben zo ongeveer de vrije hand om ervoor te zorgen dat niemand er levend uitkomt. Politieke tegenstanders worden zonder pardon uitgeschakeld.

De volgende stap is het verbieden van de politieke partijen. Slechts één bleef over, Buzz eigen partij: “de Amerikaanse Corporatieve Staats- en Patriottische Partij.” De Corpo-staat, zoals het nu genoemd wordt, is ontstaan. Het land wordt ontdaan van zijn oorspronkelijke machtsstructuur en opnieuw in bestuurlijke eenheden ingedeeld.

Ook Doremus Jessup komt in de problemen. We zien dat zijn krant in feite wordt overgenomen door meelopers van Buzz. Hijzelf wordt steeds meer in de marge gedwongen. Al snel blijkt dat alle mogelijke bekenden ook meelopers geworden zijn en profiteren van hun nieuwe rollen. Oude vriendschappen blijken veelal niets meer waard te zijn. Slechts enkelen scharen zich aan zijn kant. Niet verrassend is ook het feit dat hij aan den lijve ondervindt hoe wreed het nieuwe regiem kan zijn. Zijn schoonzoon die hem in een moeilijke situatie te hulp schiet, wordt zonder enig mededogen standrechtelijk vermoord.

Na verraad, Doremus is intussen actief geworden in het verzet, bij de Nieuwe Ondergrondse, belandt ook hij in een concentratiekamp. Uiteindelijk weet hij te vluchten en ontsnapt naar Canada om zich aldaar weer aan te sluiten bij het verzet. Nu wordt hij als spion ingezet in de Verenigde Staten.

De boodschap van het regiem is dat de vijand van de goede ontwikkeling onder leiding van Buzz en medestanders overal is. Het kan je goede vriend zijn, je buurman, zelfs in je familie. Geef ze aan, zodat ze heropgevoed kunnen worden, is aan de orde van de dag. In de eigen maatschappij, zo Buzz en consorten, zijn er ook bevolkingsgroepen die niet weten hoe het hoort. Bij Buzz zijn de negers, maar ook de joden de klos.

Daarnaast zijn er vijandige naties, zoals bij Buzz vooral Mexico. Er wordt voortdurend op getamboerd dat het noodzakelijk zal zijn, deze dwarsliggend staat aan te vallen en toe te voegen aan het grote rijk onder leiding van Buzz. Feitelijk start Buzz echter geen veroveringstochten.

De parallel met Hitler is voor iedereen duidelijk. Opmerkelijk is dat Lewis zo getrouw ontwikkelingen beschrijft, die men tot dan toe niet voor mogelijk had gehouden en grotendeels ook nog niet kende uit de berichten die uit Europa kwamen.

 

De parallel gaat maar beperkt op

Het is al te gemakkelijk om met de kennis van nu te zeggen dat Lewis een aantal ontwikkelingen niet juist heeft ingeschat. We kennen de geschiedenis, die Lewis natuurlijk ook later heeft gezien. Hij overleed in 1951 en zag dus dat de ontwikkeling in Amerika een andere wending nam. Huey Long werd vermoord en Roosevelt werd tot president gekozen. Anderzijds verliep in Europa veel zoals Lewis beschrijft.

In de roman schuift Lee op enigerlei moment Buzz terzijde. Geen moord, maar een vertrek in ballingschap. Het was Lee toch net te gevaarlijk de onder het volk nog steeds populaire Buzz op die manier uit te schakelen. Buzz verdwijnt naar Parijs en geniet daar verder van alle miljoenen die hij in Europa in veiligheid had gebracht. Een thema dat in Lewis’ tijd ook met andere dictatoren bekend was.

Lee redt het overigens niet al te lang. Hij wordt door de legertop afgezet en vermoord. De nieuwe machthebber start een uitgebreide anti Mexico campagne. Daarna wordt een grote massa jonge mannen opgeroepen om tegen Mexico ten strijde te trekken. Dit leidt tot veel gedoe. Het begint steeds meer mensen duidelijk te worden dat er meer speelt dan ‘alleen maar’ Amerika weer in zijn oorspronkelijke glorie – ‘make America great again’ - te herstellen.

Kort daarop vindt al de volgende coup plaats. Een van de generaals rebelleert met steun van een deel van het leger, loopt over naar de oppositie en verovert delen van Amerika. Een langdurige burgeroorlog is het gevolg, waarbij vooralsnog niemand wint.

De roman laat verder zien dat al in het begin, maar vooral langzaam groeiend, toch verzet ontstaat. Een ondergrondse, de Nieuwe Ondergrondse – Lewis modelleert deze naar analogie met de ‘Underground Railway’ die in het verleden slaven naar Canada smokkelde - wordt vanuit Canada georganiseerd door de oorspronkelijke republikeinse tegenkandidaat van Buzz Windrip. We zien Jessup, als gezegd, terug als spion voor deze ondergrondse. Hier eindigt de roman.

 

De tegenwoordige tijd

In de aanloop naar de verkiezingen van 2016 werd Lewis’ roman weer herontdekt. Al snel werd er gewezen op de overeenkomsten met de opkomst van Donald Trump. De roman verkreeg herdrukken en werd volop gelezen. Dit leidde tot talloze nieuwe kritieken, maar vooral vergelijkingen met de tegenwoordige tijd.

Deze variëren van beperkt tot zeer uitgebreid. Dat er hierbij ook op de grote verschillen tussen de dertiger jaren en nu gewezen wordt verbaast niet. Veel boeiender is om te zien dat Lewis scherp oog had voor de populistische cultuur en in zijn roman tot bijna in exact woordgebruik de demagoog van nu weergeeft. Er is niets nieuws onder de zon.

 

-    In Paul Streets essay wordt opgesomd wat de verschillen en de overeenkomsten zijn tussen Buzz Windrip en Donald Trump, maar er is meer. Een kort overzicht van een paar door hem genoemde punten en andere.Windrip voerde campagne als democraat, Trump als republikein. Windrip komt van het platteland, Trump uit de grote stad, New York. Trump had geen politieke ervaring, Windrip volop.

-    Beiden appeleren aan de witte mannen in de maatschappij en vergroten raciale problemen. –

-    Beiden spreken over hun achterban als de vergeten mensen.

-    Beiden zien ze Mexico als een land vol lastpakken, bedriegers, verkrachters en moordenaars.

-    Beiden zien immigratie als een groot probleem.

-    Beiden treden graag op voor grote groepen die bij voortduring opgezweept het juiste roepen; ze zijn in staat groepen mensen als een soort privéleger te mobiliseren.

-    Beiden benoemen bij voorkeur ongekwalificeerde medewerkers, die echter wel aan hen loyaal zijn en niet tegenspreken.

-    Beiden roepen de corruptie aan te pakken en verwijten tegenstanders corrupt te zijn, terwijl ze zelf zo corrupt zijn als maar zijn kan.

-    Beiden zien grote delen van de media als vijand.

-    Beiden hebben een soort vertrouwenspersoon die voor hen de publiciteit verzorgt, resp. Lee Sarason en Steve Bannon.

-    Beiden beloven Amerika “weer een trots, rijk land te maken” (Buzz), “Make America Great Again” (Trump).

Duidelijk is dat beiden de electorale democratie geheel en al niet serieus nemen.

En ten slotte, ze hebben beiden een voorkeur voor rode dassen.

 

Flowers in security fencing days after supporters of Donald Trump stormed the Capitol. Photograph: Erin Scott/Reuters

 

Uitspraken en beelden

We zagen al diverse uitspraken van Buzz Windrip, van Lee Sarason, van Doremus Jessup en van anderen langskomen. Het is de moeite waard nog een aantal te laten zien die de vergelijkbaarheid met de huidige tijd alleen maar benadrukken. Ook de beschrijvingen van Lewis hebben vele overeenkomsten met vandaag de dag.

De voorverkiezing van de democraten is een grote show. Lewis geeft hier aan dat enkele kandidaten “schromelijk tekortschoten op het vlak van circusglitter en algehele clownerie De voorverkiezing van de democraten is een grote show. Lewis geeft aan dat verschillende kandidaten “schromelijk tekortschoten op het vlak van circusglitter en algehele clownerie om succes te hebben in dit kritische uur van nationale hysterie, nu het electoraat hunkerde naar een dompteur annex revolutionair als senator Windrip.”

Windrip grijpt de gelegenheid om noch eens uit te leggen wat zijn opvattingen zijn. Hij is “honderd procent vóór de arbeider, maar honderd procent tégen alle stakingen; en dat hij er een voorstander van was dat de Verenigde Staten … , hun eigen koffie, suiker, parfums, tweed en nikkel produceerden in plaats van die te importeren, …”

Doremus Jessup heeft geen zin naar de bijeenkomsten van Buzz te gaan. Hem wordt door degenen die er wel waren verteld dat Buzz “een geniaal acteur is. Een overdonderendere acteur bestond er niet op het toneel, op het witte doek en zelfs achter de kansel.”Hij sprak lang en bevlogen voor zijn aanhangers. “… hij voerde koel en minachtend cijfers en feiten op zijn publiek af – cijfers en feiten die onontkoombaar waren, ook al waren ze, zoals vaak het geval was, volslagen onjuist.” Zijn aanhangers “hieven hun handen in verering naar hem op.”

En in een andere toespraak lijkt het er even op of hij eerlijk wordt. “En toch, echt waar, klopt het absoluut dat ik macht wil, grote, enorme, wereldomspannende macht, maar niet voor mij zelf, nee, voor u!” Zoals Trump uitriep[8] in de campagne van 2016: “Mijn hele leven ben ik hebzuchtig, hebzuchtig, hebzuchtig. Ik graaide al het geld bijeen dat ik kon krijgen, ik ben zo stoer, maar nu wil ik hebzuchtig zijn voor de Verenigde Staten. Ik wil al dat geld bijeen graaien. Ik zal hebzuchtig zijn voor de Verenigde Staten”, tot groot enthousiasme van zijn toehoorders. Beide heren doen voorkomen alsof het om de inwoners gaat, maar laten zien dat het uiteindelijk allen maar om henzelf gaat. De vergeten mensen worden er niet beter van. Als puntje bij paaltje komt hebben ze dezen alleen nodig om verkozen te worden.

Windrip wist zich al snel van de steun van de gelovigen in Amerika te verzekeren. De bisschop van New York “wees erop dat Windrip altijd vol eerbied over de kerk en zijn herders sprak.” Zijn tegenstander in de laatste fase van de verkiezingen “ging op zondag paardrijden.” Ook de media, toentertijd vooral de kranten deden mee. “De meeste religieuze bladen verkondigden dat Windrip, met de steun van een heilige als bisschop Prang, wel door God geroepen moest zijn.”

 

Een van de eerste acties van Buzz na de inauguratie was het Congres oproepen het vijftiende punt uit zijn programma uit te voeren. Hier ging het erom “dat hij volledige zeggenschap kreeg over de wetgevende en uitvoerende macht, dat het Hooggerechtshof niets zou kunnen blokkeren wat hij wilde doen.” Niet verwonderlijk ging dit het Congres te ver, waarna de nieuw gekozen president, Buzz, “de staat van beleg uitriep vanwege de ‘huidige crisis’, …” Hierna kon het schrikbewind beginnen, waarbij Buzz roept “Ik richt mij tot mijn eigen jongens, de Minute Men, overal in Amerika! Bij jullie zoek ik steun om van Amerika weer een trots, rijk land te maken.”

 

Amerika nu

Na alles wat nu is aangedragen is het niet moeilijk te begrijpen dat er hernieuwde belangstelling voor de roman van Lewis ontstond ten tijde van de eerste verkiezingscampagne van Donald Trump. Intussen zijn we een paar jaar verder. Veel elementen, uitspraken en beelden uit de roman zijn goed herkenbaar in de laatste jaren en ook recent. Het beeld van de beschreven fascistische ontwikkeling van Amerika is bijna werkelijkheid geworden.

Donald Trump ruimt met frisse tegenzin het veld. Het is niet tot een machtsgreep gekomen, maar het scheelde niet veel. De stap om een beroep op de zogenaamde ‘Insurrection Act’ uit 1807, waarmee de president militairen in eigen land kan inzetten bij onrusten, opstanden en rebellie, te doen en de staat van beleg uit te roepen werd uiteindelijk niet gezet. Het is een stap die wij vaker zien bij dictatoriale heersers die de macht dreigen te verliezen. Veelal kunnen ze dan met toenemende repressie aan de macht blijven.

De aanval op het Capitool wordt uitvoerig van commentaar voorzien in alle media over de gehele wereld. In de Verenigde Staten is er nog steeds een gespleten berichtgeving. Er zijn twee benaderingen. De eerste doet het allemaal af als een begrijpelijke reactie. Mensen die ervan overtuigd zijn dat er gefraudeerd is bij de verkiezingen dat Trump gewonnen heeft, wilden alleen maar demonstreren en laten zien dat ze het er niet mee eens zijn dat het nu anders loopt.

De andere benadering is die van ontzetting dat dit heeft kunnen gebeuren in een democratisch land. Commentatoren putten zich uit in verklaringen. We hadden dit toch kunnen zien aankomen. Een president die uitgaat van ‘wie niet voor mij is, is tegen mij’, is mijn vijand, en daarnaar handelt. Kijk naar de serie wisselingen in zijn regering. Hij is overigens niet de enige in deze wereld die vaak wisselt. Een demagogisch president die al heel lang uitspraken doet die als fascistisch kunnen worden geduid. Een president die de tweedeling in de Amerikaanse maatschappij vergroot, die de werkelijkheid zoals hij die ziet, de enige ware vindt en al het andere ‘fakenews’. Timothy Snyder, hoogleraar geschiedenis te Yale, schrijft[9] recent over Trump en constateert dat “post-truth pre-fascism” is; het begint met de eigen waarheid en daarmee komt het fascisme om de hoek kijken. En Trump is de ‘post-truth’ president.

 

Tot slot

Sinclair Lewis laat ons op indringende wijze zien dat er heel veel verlangd wordt om niet in een fascistische dictatuur af te glijden. Hij maakt duidelijk - en helaas zagen we dat de afgelopen jaren - dat ook het land dat van zichzelf vindt dat het de democratie heeft uitgevonden en daarmee het recht heeft overal in de wereld op ontwikkelingen commentaar te leveren en meer, kan afglijden in een verkeerde richting. Het is bijna onthutsend om zowel de beelden van de ontwikkelingen beschreven te zien en de uitspraken te lezen van zowel de nieuwe heersers en meelopers als van de anderen, die veel te laat merken dat verzet haast niet meer mogelijk is. Laten we ons dit ter harte nemen, wij zijn de staat, wij zijn in staat mee te doen om dit soort dingen te voorkomen. Het betekent wel dat wij niet indolent kunnen blijven. Daar waar onze democratische beginselen aangetast worden moeten wij wakker worden.

Het interview[10] met Michiel Vos, VS-correspondent en schoonzoon van Nancy Pelosi, voorzitter van het Huis van Afgevaardigden, eindigt met een fraaie uitsmijter: “Trump speelde de afgelopen jaren met vuur, maar wij hebben allemaal gretig meegespeeld.” Bij Sinclair Lewis klinkt het uiteindelijk zo als hij Doremus Jessup in de roman laat zeggen: “Wij nette mensen hebben het er zelf naar gemaakt.”

 

 

NOTEN