Organiseren in een onzekere tijd

Civis Mundi Digitaal #106

door Mathieu Wagemans

Beheersbaarheid

De gedachte dat we de werkelijkheid kunnen kennen en beheersen vormt ten diepste nog steeds uitgangspunt voor de manier waarop we organiseren. Zonder dat uitgangspunt heeft het immers niet zoveel zin om alsmaar slimmer en verstandiger te werken. Dan wordt iedere poging een slag in de lucht zonder de verwachting te kunnen hebben dat die effectief zal blijken te zijn. Die benadering heeft geleid tot tal van opvattingen over organiseren en een stroom aan nieuwe concepten. Nu wijst de ervaring ook uit dat reorganisaties, hoe goedbedoeld ook, niet een garantie zijn voor succes. Zo wordt de ene reorganisaties vaak gevolg door nieuwe reorganisaties zonder dat er verbetering optreedt. We kunnen dat toeschrijven aan ongelukkige analyses. We pakken de verkeerde problemen aan. We missen het zicht op wat er werkelijk speelt met teleurstelling als gevolg.

Het boek van Ben Kuiken graaft een stuk dieper. Het problematiseert vragen rond complexiteit en onzekerheid. Het maakt korte metten met het uitgangspunt dat we complexiteit kunnen oplossen langs traditionele wegen van ons denken en handelen. Het beschouwt onzekerheid niet als iets dat we moeten laten verdwijnen en omzetten in zekerheid maar neemt onzekerheid serieus als een verschijnsel dat om thematisering vraagt. We hebben in de werkelijkheid te maken met fundamentele vraagstukken die uitnodigen om die serieus te nemen in plaats van alsmaar illusies te bevestigen dat we die vraagstukken wel even zullen oplossen.

Ordenende begrippen in het dagelijks leven

Het eerste deel va het boek heeft voornamelijk betrekking op nadere duiding van alledaagse begrippen zoals het onderscheid tussen chaos en orde, puzzels en mysteries, chaos en complexiteit of tussen complex en gecompliceerd. Dat zijn geen beschouwingen die doorgaans tot de vergadertafels doordringen. Daar overheerst de wens en de drang om een einde te maken aan chaos en complexiteit, hoe dan ook. We dienen helderheid te hebben. Alles wat helderheid in de weg staat moet worden opgeruimd. Kuiken illustreert in begrijpelijke taal dat we dan erg onzorgvuldig met deze begrippen omgaan. Het gaat in wezen om de vraag wat we winnen wanneer we chaos en onzekerheid “oplossen” en vooral ook wat we verliezen door te kiezen voor oppervlakkigheid en niet door te dringen tot het wezen van de chaos. Denkbaar is bijvoorbeeld dat ook de chaos een ordening kent. We doen geen recht aan de chaos wanneer we die met een paar welgemikte interventies van tafel vegen. We moeten dus onze begrippen bevragen en aandacht geven aan het wezen ervan.

Taal en begrippen

In het tweede deel van het boek wordt daar nader op ingegaan. Met de waarschuwing dat we de neiging moeten onderdrukken ons te snel en te oppervlakkig een beeld te vormen van de chaos omdat dan gemakkelijk terugvallen in gebruikelijke denkpatronen en dus de fouten maken die we juist willen vermijden. Kuiken schetst op hoofdlijnen een historisch beeld van de evolutie van de mens als een proces waarin zowel genen als memes de functie van de overdracht vervullen. Memes worden dan opgevat als ideeën en praktijken die worden uitgewisseld en doorgegeven naar opvolgende generaties. Evolutie is daardoor niet enkel een fysisch proces maar we hebben ook de kenniscomponent nodig in de vorm van memes om het evolutieproces te kunnen begrijpen.

Daarna wordt als logische vervolgstap de betekenis van taal toegelicht, het verloop van leerprocessen en de functie van technologie als drager van kennis.  Hoe we taal benutten om betekenis te geven aan de werkelijkheid en ons beelden van de werkelijkheid vormen. Die beelden kunnen nogal subjectief van aard zijn. Het resultaat kan ook het karakter hebben van mythes die we voor echt houden. Het verbeeldend vermogen kan dus tot verwrongen beelden van de werkelijkheid leiden. Ook wordt het civilisatieproces toegelicht aan de hand van het denken van Norbert Elias. Processen van uitsluiting en het ontstaan van afhankelijkheden komen daarbij aan de orde die de zelfstandigheid inperken. Hoe mensen zich tot elkaar moeten verhouden.  

Zingeving

In het laatste deel van het boek wordt ingegaan op de betekenis van een zinvol leven en processen van zingeving. Lacan en Foucault en de functie van een discours als kader waarbinnen de communicatie plaatsvindt komen daarin voorbij. Dat deel is eerder beschrijvend dan verdiepend. Het bevat verwijzingen naar begrippen als alternatieve waarheden en ook hoe systemen van de moderniteit vervreemdend kunnen werken. En de noodzaak van een betekenisvol leven waarvoor we niet de elementen kunnen vinden in de moderniteit (steeds sneller, steeds rijker, steeds meer aanzien) maar dat we de zin aan ons leven zelf moeten construeren. Ieder moet dus zijn eigen huiswerk maken om zichzelf te worden.

Dat laatste deel vraagt om verdieping. Wat dat betreft lijkt het boek niet af en zou een oorspronkelijke benadering van processen van betekenisgeving en van de krachten die daarop van invloed zijn het boek zeker hebben verrijkt. Maar misschien gaan we dat in een volgend boek van Kuiken lezen, liefst met dezelfde houding van doorprikken van vanzelfsprekendheden waar dit boek wat begrippen als chaos en zekerheid betreft tal van voorbeelden van geeft.