De holistische visie van Fritjof Capra
Deel 1: Het mechanistische en het systeem-paradigma

Civis Mundi Digitaal #110

door Piet Ransijn

 

Inleiding: een ruimer kader

Onlangs werd ik geattendeerd op het werk van Fritjof Capra. Hij kreeg in 1975 bekendheid door zijn boek De Tao van de fysica: Een verkenning van de parallellen tussen de moderne fysica en oosterse mystiek. In 1982 volgde Het keerpunt: wetenschap, samenleving en de opkomende cultuur. Daarna volgden o.m. Het nieuwe denken, over de gesprekken die hij had met vernieuwende denkers (1988); Het levensweb: Levende organismen en systemen, verbluffend inzicht in de grote samenhang (1996); The Hidden Connections: A Science for Sustainable Living (2002) en Ecologie en wet: Naar een nieuwe balans tussen recht, ecologie en samenleving (2015). De eerste twee werken waren mij al bekend. Zijn werk is nog steeds verrassend actueel.

Indertijd hebben soortgelijke inzichten aanvankelijk een beperkt effect gehad, maar zij werden geleidelijk wel meer gemeengoed. Zou nu de tijd aangebroken zijn voor een grotere doorbraak? De coronacrisis en daarvoor al de financiële bankencrisis en de doorlopende milieu- en klimaatcrisis laten de zwakten en kwetsbaarheden zien van onze economie en maatschappij. Het roer moet om, het kan zo niet veel langer doorgaan zonder catastrofale gevolgen, wordt ons van vele kanten toegeroepen. Het is dan zaak om ons te bezinnen op hoe het anders kan en moet. Capra en geestverwanten zijn hierin voorgegaan. Zij bieden wellicht waardevolle inzichten om in praktijk te brengen. De crisis noopt ons ertoe om nu door te pakken.

 

Enkele wijzen bij wie Capra zijn licht heeft opgestoken: Krishnamurti, Heisenberg, E.F.Schumacher en Indira Gandhi

 

Nieuw paradigma

Volgens Capra c.s. is een nieuw (wetenschappelijk) paradigma nodig, een nieuwe denkwijze. In ruimere zin een ander collectief bewustzijn, door Emile Durkheim omschreven als gedachten en

gevoelens die mensen gemeenschappelijk hebben. Capra richt zich vooral op Het nieuwe denken, zoals een van zijn titels luidt. Bij sociologen als Comte, Durkheim en Sorokin komt ook het gevoel naar voren. Zij hebben het over altruïsme, consensus en verbondenheid, een thema dat bij veel meer recente sociale wetenschappers naar voren komt. Het openingsartikel over socioloog Charles Wright Mills noemt een aantal sociologen die o.m. wijzen op de behoefte aan verbondendheid (zie CM 102). Historicus en ecoloog Peter Turchin benadrukt het belang van samenwerking (zie CM 107). Ook economen wijzen in dezelfde richting, zie o.m. het artikel ‘De economie na de pandemie’ in CM 100. Een zekere overeenstemming over een noodzakelijke koerswijziging lijkt toe te nemen. Maar de tegenkrachten zijn nog sterk.

Capra wees op de noodzaak van een ander paradigma, dat meer holistisch, meer organisch en ecologisch en minder mechanistisch dient te zijn en oog heeft voor onderlinge verbondenheid. Als fysicus ontwikkelde hij zich tot een integrale wetenschapper die zich met ecologie, economie en de hele samenleving bezighoudt teneinde de samenleving te veranderen. Dit was ook de motivatie van de grondleggers van de sociologie. Saint-Simon en Comte hadden het over sociale fysica. Om de samenleving te kunnen sturen en veranderen is er inzicht en invloed nodig. ‘Savoir pour prévoir, prévoir pour pouvoir’, luidde het motto van Comte: inzicht is nodig om vooruit te kunnen zien en invloed te kunnen uitoefenen.

De sociologie was bedoeld als integrerende maatschappijwetenschap om praktisch toe te passen. We zien dit bijv. ook bij Karl Mannheim en zijn nadruk op democratische planning (zie CM 108). Bij Marx, Veblen en Mills neemt het de vorm aan van kritiek op de economie, die getransformeerd moet worden tot een andere economie, die het algemeen belang dient en niet vooral de belangen van de bezitters van macht en kapitaal. Bij Max Weber is de relatie tussen economie, samenleving, cultuur, waarden en religie een hoofdthema in zijn werk. Ook hij maakte zich zorgen om de ontwikkeling van de economie en de maatschappij. Het zijn thema’s die ook bij Capra naar voren komen. Ondanks de invloed van deze baanbrekende wetenschappers lijkt men zich te weinig te hebben aangetrokken van hun waarschuwende inzichten. Reden om ze te blijven herhalen en vernieuwen.

 

 

Samenhang van economie, gezondheidszorg en milieu

Volgens Capra hangen ons economisch systeem, ons medische model en de manier waarop wij omgaan met het milieu en onze medeschepselen samen met ons mechanistische materialistische paradigma. Dit is een (kennis)sociologisch inzicht dat we in beginsel reeds aantreffen bij Auguste Comte, Karl Marx, Max Weber en Karl Mannheim. Het betreft de relatie tussen onze kennis en ons maatschappelijk functioneren. Een meer ecologisch verantwoord en duurzaam economisch systeem en een meer holistische benadering van gezondheid en welzijn vragen een meer organisch en holistisch paradigma.

In The Turning Point: Science and Society and the Rising Culture gaat Capra uitgebreid in op deze paradigma-verandering, die gepaard gaat met crisis en transformatie. Eerst gaat hij in op de oude, klassieke en de nieuwe kwantumfysica in het verlengde van zijn bestseller The Tao of Physics. Daarna laat hij zien hoezeer het reductionistische en biomedische model berust op het mechanistische denken van vooral Descartes en Newton.

Wat betreft de (neo)klassieke economie en het neoliberalisme in het verlengde daarvan laat hij zien dat hier eveneens mechanistisch, materialistisch en atomistisch wordt gedacht. De homo economicus geeft blijk van een reductionistisch en individualistisch mensbeeld van individuen met wensen en strevingen, die betrekkelijk weinig zijn verbonden met anderen. Mensen worden niet primair gezien als sociaal wezen met (mede)gevoel, maar als rationeel berekenend economisch wezen. Anderen zijn vooral om in te zetten voor eigen wensen en belangen. Individuen zijn als het ware atomen. Er is weinig oog voor het geheel. Eigen belangen staan centraal in dit individualistische atomistische mensbeeld van de homo economicus.

Capra pleitte voor een holistisch, ecologisch paradigma dat oog heeft voor organische samenhang. Opmerkelijk is dat zijn pleidooi tot dusver betrekkelijk weinig algemene bijval vond. De invloed bleef vooral beperkt tot specifieke hervormingsgezinde kringen in een onderstroom in onze cultuur en samenleving. In weerwil daarvan werd het neoliberalisme de laatste decennia een dominante stroming, nadat Capra zijn eerste boeken schreef in 1975 en 1982. Het ziet er echter naar uit dat er mede door de huidige crisis meer belangstelling komt voor een holistische ecologische visie, waarin duurzaamheid en recycling meer centraal staan. Capra heeft hiervoor voorbereidend werk verricht dat de moeite waard is om nader te beschouwen en aansluit bij de bijdragen van vele anderen. Interessant zijn ook de overeenkomsten met de holistische filosofie en wetenschapsvisie aan het begin van de Romantiek, die in een apart artikel hierover wordt toegelicht.

 

Capra in 2010

Heisenberg als de eerste pijler van Het nieuwe denken van Capra

Capra (1939) promoveerde in de theoretische natuurkunde aan de Universiteit van Wenen in 1966. Hij deed onderzoek op het gebied van de deeltjesfysica en systeemtheorie aan de Universiteit van Parijs (1966–1968), de University of California te Santa Cruz (1968–1970), het Stanford Linear Accelerator Center (1970), het Imperial College te London (1971–1974) en het Lawrence Berkeley Laboratory (1975–1988). Hij heeft zijn tijd nadien vooral besteed aan zijn boeken en vele lezingen daarover. Hij werkte ook mee aan een film (Mindwalk, 1990), die is gebaseerd op zijn boek The Turning Point.

De jaren zestig heeft hij meegemaakt als jongvolwassene. Hij voelde zich betrokken bij de “twee hoofdstromen van de jaren zestig – de transpersoonlijke en de maatschappijkritische bewustzijnsverruiming... De ene was gericht op een nieuw soort spiritualiteit... op bewustzijnsexpansie en ervaringen die psychologen ‘transpersoonlijk’ noemen. Daarnaast was er ook sprake van een verruiming maatschappelijk bewustzijn... aangewakkerd door een radicaal wantrouwen jegens autoriteit” (Het nieuwe denken, p13-14).

Hij werd beïnvloed door een aantal toonaangevende wetenschappers en doet daarvan verslag in laatstgenoemd boek. Werner Heisenberg was zijn eerste voorbeeld. Diens boek Physics and Philosophy:The Revolution in Modern Science fascineerde hem en maakte hem als 19-jarige student attent op “het veranderende wereldbeeld in wetenschap en samenleving” (p15). Dit boek toonde hem de beperking van het dualistische Cartesiaanse wereldbeeld en de mechanica van Newton, die verschijnselen op kwantumniveau niet kon verklaren. De invloed van Heisenberg blijkt het duidelijkst in The Turning Point. Wat Capra schrijft komt ook overeen met Heisenbergs intellectuele biografie Het deel en het geheel (besproken in CM 101 en 108).

“Onder invloed van Bohr en Heisenberg begon... het besef door te dringen dat de wereld geen verzameling is van afzonderlijke objecten, maar veeleer de indruk geeft van een rationeel netwerk te midden van de verschillende onderdelen van een samenhangend geheel” (p18). Capra noemde dit later ‘de systeemvisie’. De invloed van Heisenbergs boek werkte levenslang door in zijn denken. In 1972 en 1974 bezocht Capra Heisenberg in München. Hij was onder de indruk van zijn “totale aanwezigheid, mededogen en serene objectiviteit... Er was absoluut geen spoor van ijdelheid of gemaaktheid” (p37).

Heisenberg was in 1929 in India geweest als gast van de Nobelprijswinnaar voor literatuur Rabindranath Tagore met wie hij veel had gesproken over wetenschap en Indiase filosofie (https://www.fritjofcapra.net/heisenberg-and-tagore/). Capra werd door Heisenberg geïnspireerd door te gaan met zijn gecombineerde studie van fysica en mystiek. Het basisidee van onderlinge verbondenheid verbond ook Capra en Heisenberg, die na een uitvoerige presentatie over The Tao of Physics  zei: “In de grond van de zaak ben ik het volledig met u eens” (p45).

 

https://upliftconnect.com/quantum-physics-vedas/ 

 

De invloed van de paradigmatheorie van Thomas Kuhn

In het vliegtuig op weg naar Californië las Capra De structuur van wetenschappelijke revoluties van Thomas Kuhn en ontdekte later hoezeer diens ideeën overeen kwamen met die van Heisenberg (zie CM 72 en 108). Ook dit boek werd een pijler voor het werk van Capra, waarin het begrip paradigma centraal staat. In Parijs en in Californië kwam hij in contact met de ‘tegencultuur’ van radicale studenten en hippies [1]. Ook werd hij beïnvloed door de opkomende milieubeweging en het feminisme.

Het werk van Alan Watts en Jiddu Krishnamurti bracht hem in contact met oosterse mystiek, een andere pijler van zijn visie. Daarin komt eveneens de samenhang van het hele bestaan naar voren. Hij wilde deze visie echter in onze cultuur inpassen en laten aansluiten bij de wetenschap. Dit was vooral het thema van The Tao of Physics. Krishnamurti moedigde hem aan zelfonderzoek te combineren met zijn wetenschappelijk werk. In zijn boek Belonging to the Universe: Explorations on the Frontiers of Science and Spirituality (1993) werkt hij op basis van de paradigmatheorie van Kuhn samen met de Benedictijner monnik David Steindl-Rast het verband uit tussen wetenschap, religie en spiritualiteit uit.

 

De kosmische dans van Shiva verwijst naar de kosmische ervaring van Capra

 

Een ‘kosmische’ ervaring en de invloed van religie en mystiek

Door een ingrijpende ‘kosmische’ ervaring in 1969 werd hij genoopt de gelijkenis tussen fysica en mystiek serieus te nemen. Hij werd zich bewust van “een gigantische kosmische dans [...van] trillende moleculen en atomen, die weer opgebouwd zijn uit deeltjes die voortdurend in wisselwerking met elkaar zijn... Ik ‘zag’ een waterval van energie,... waarin in ritmische pulsen deeltjes geschapen en weer vernietigd werden... Ik wist dat dit de dans van Shiva was”, die hij heeft afgebeeld op de omslag van The Tao of Physics (p9, Het nieuwe denken, p 30-31).

Capra heeft bij de voorbereiding tot dit boek veel steun gehad van de eenheidsvisie van Phiroz Mehta, een veelzijdige Indiase filosoof, theosoof, pianist en religiewetenschapper, die hij regelmatig bezocht. Mehta was vooral geïnteresseerd in de essentie welke religieuze ervaringen gemeen hebben, zie The Heart of Religion (1976); Zarathushtra: The Transcendental Vision (1985); Buddhahood (1988) en Holistic Consciousness (1989). De ouders van Mehta waren ‘parsi’s’, volgelingen van de Perzische religiestichter Zarathustra, waarvan er nog een paar miljoen zijn in India. Capra gaat in het voetspoor van Mehta in The Tao of Physics in op de belangrijkste oosterse religies en ziet parallelen en analogieën met de moderne fysica, die hij in zijn later boeken verder uitwerkt.

 

https://www.facebook.com/asoundeffects/ 

Het verbindende patroon

Capra onderging ook de invloed van fysici als Geofrrey Chew en David Bohm, die ook de onderlinge samenhang van de fysische werkelijkheid benadrukten, welke meer fundamenteel zou zijn dan de individuele bouwstenen. Het geheel is fundamenteler dan de delen. Wholeness and the Implicate Order luidt de titel van een boek van Bohm, waarin hij deze orde in verband brengt met bewustzijn. “Bewustzijn kan heel goed een essentieel aspect zijn van het universum dat opgenomen dient te worden in een toekomstige theorie van fysische verschijnselen” (Turning Point, p88, over de theorie van Bohm).

Het verbindende patroon was de titel van een boek van antropoloog en systeemdenker Gregory Bateson, die dit als kenmerk van bewustzijn of geest (mind) beschouwde in samenhang met ‘zelforganisatie’ als bepalend kenmerk. Hij omschrijft bewustzijn in ruime zin als “een aggregaat van interacterende delen of componenten” (Mind and Nature: A Necessary Unity, p 102 e.v.). Bateson biedt daarmee ook een pijler voor de systeemvisie van Capra. In The Turning Point en latere boeken heeft hij de systeemvisie uitgewerkt en toegepast op een veel breder gebied dan de fysica. Een paradigmaverschuiving in de richting van een holistische systeemvisie zou volgens Capra samengaan met een ommekeer in de cultuur en samenleving. Hij wil dit vooral laten zien op medisch, economisch en ecologisch gebied. De ommekeer liet echter op zich wachten. Er kwam meer van hetzelfde, meer vervuiling, meer medicijnen, meer ongelijkheid. Zou de tijd nu meer rijp zijn voor een ommekeer?
Het mentale heeft ook te maken met het principe van zelforganisatie en met complexiteit, dat ook in het werk van Teilhard de Chardin en de fysici Ilya Progogine en Erich Jantsch naar voren komt. De geest of het mentale is als het ware in de materie aanwezig als het verbindende patroon en het principe van zelforganisatie dat leidt tot toenemende complexiteit, hetgeen volgens Teilhard samengaat met toenemend bewustzijn.

 

 

De primaire werkelijkheid volgens Heisenberg

In de nieuwe fysica concludeerden vele fysici dat “de primaire werkelijkheid het veld is en niet het object... Bij Maxwell leken de krachtvelden dezelfde werkelijkheidsgraad te hebben als de objecten in de theorie van Newton... Velden dienden als onafhankelijke realiteiten te worden beschouwd. (Heisenberg, Physics and Philosophy, p55). (Kracht)velden betreffen interrelaties en vibraties, vibrerende energie. Materie lost als het ware op in golven en bestaat in de kwantumfysica uit waarschijnlijkheidsgolven of –functies.

De werkelijkheidsgebieden van de natuurkunde, de scheikunde, de biologie en de gedragswetenschappen bestaan uiteindelijk uit “dezelfde materie, dezelfde chemische bestanddelen... ook de werkzame krachten... zijn uiteindelijk hetzelfde in ieder soort object... Het soort verbinding is van primair belang in een bepaald verschijnsel... Men heeft de wereld nu niet meer in verschillende groepen objecten verdeeld, maar in verschillende groepen verbindingen” (Heisenberg, p 64). Dat wil zeggen in structuren en patronen met een verschillende mate van organisatie en complexiteit.

Emergente kenmerken “met een meer kwalitatief karakter dan in de exacte wetenschappen” kunnen bij toenemende complexiteit niet louter worden verklaard op grond van fysische en chemische wetmatigheden... Levende organismen tonen een mate van stabiliteit, die algemene complexe structuren ... zeker niet zouden kunnen hebben op basis van fysische en chemische wetten alleen. Daarom moet er iets worden toegevoegd aan de wetten van de natuurkunde en de scheikunde voordat biologische verschijnselen volledig begrepen kunnen worden... We zijn duidelijk nog ver verwijderd van een sluitend stelsel concepten voor de beschrijving van biologische verschijnselen... De combinatie van Darwin’s theorie met natuurkunde en scheikunde zou niet toereikend zijn om organisch leven te verklaren... al kunnen levende organismen in vergaande mate beschouwd worden als fysische en chemische systemen” (p 60,62,63).

Bij de gedragswetenschappen komt bovendien de menselijk geest als object èn subject naar voren in het wetenschappelijke proces, “dat in toenemende mate wordt geordend door het subjectieve element in het begrippenstelsel” (p63). Ook in de kwantumfysica speelt de waarnemer een beslissende rol. Het subject, het bewustzijn, is niet meer weg te denken en is ‘deelnemer’ geworden, in termen van Niels Bohr. “De kwantumfysica staat geen volkomen objectieve beschrijving toe van de natuur... De mens als subject van de wetenschap komt naar voren door de vragen die worden gesteld... in een wisselwerking tussen de wereld en onszelf.”

Onze  geïdealiseerde begrippenstelsels, theorieën, axioma’s en definities, die wiskundig kunnen worden weergegeven, komen ook voort uit deze wisselwerking. “Het ideale [en het geïdealiseerde] verschilt van de werkelijkheid.” Begrippen zijn niet de objectieve werkelijkheid maar “producten van de menselijke geest” (p64,65). Het bewustzijn is terug van weggeweest en kan niet meer worden weggewerkt, gereduceerd of afgeleid uit (kwantum)fysische en chemische processen, die door dit bewustzijn worden waargenomen en geconceptualiseerd. Een holistische benadering omvat ook het bewustzijn, het subject.

In de biologie is bewustzijn emergent in toenemende complexiteit, zelforganisatie en patroonhandhaving. Volgens Teilhard, Bateson e.a. gaan deze emergente patronen samen met het opkomende bewustzijn, dat bij mensen zelfbewust wordt en in levende wezens als latent aanwezig wordt verondersteld. In recente publcaties komt steeds meer naar voren dat levende wezens, met name dieren een vorm van bewustzijn hebben [2].

“Geest is het wezen van alle leven,” zegt Bateson. “Voor hem was het uitgesloten geest en materie onderling te scheiden” (Het nieuwe denken, p78). Geest is volgens Bateson en Teilhard een ordeningsprincipe, dat in de materie werkzaam is. Capra werkt dit uit in het hoofdstuk ‘de systeemvisie van het leven’ in The Turning Point, zie het volgende artikel.

 

 

Crisis en transformatie

Wenden we ons na deze invloeden die Capra hebben gevormd, naar The Turning Point, dan komt om te beginnen naar voren dat de vele crisisverschijnselen die Capra vermeldt, samenhangen met een enge, mechanistische, gefragmenteerde visie. De geest werd vergeten en verwaarloosd, juist in de wetenschap als schepping van de geest. Een holistische visie vraagt een meer geïntegreerd bewustzijn, waarin niet alleen de zintuiglijke waarneming en het verstand, maar ook intuïtie en spiritualiteit  een belangrijke rol spelen. Capra beroept zich op Saint-Simon, Hegel, Toynbee, Sorokin en Chinese wijzen (de I Ching en het taoïsme, Lao Tsu en Zhuang Tsu), bij wie transformatie en polariteit een centrale rol speelt. Hij ziet meer in samenwerking dan in conflict, dat bij het marxisme wordt benadrukt. Het gaat om een geweldloze accentverschuiving, waarin eenzijdigheden worden opgeheven en geïntegreerd in een meer evenwichtige en holistische benadering.

 

 

Mechanisering en rationalisering van het wereldbeeld

Vervolgens gaat Capra in op de beperkingen in de mechanistische benadering van ‘de Newtoniaanse wereldmachine’ en het Cartesiaanse dualisme. Descartes en Newton waren visionaire, inventieve geesten, die een enorme bijdrage tot onze wetenschap hebben geleverd, maar hun visie heeft ook beperkingen. Newton hield zich ook intensief bezig met alchemie. Beide wetenschappers waren religieus, maar toch “verdween het goddelijke volkomen uit het wetenschappelijke wereldbeeld en liet het een spiritueel vacuüm achter dat kenmerkend werd voor de hoofdstroom van onze cultuur” (p53).

Max Weber sprak van de ‘Entzauberung der Welt’, de ‘onttovering van de wereld’, als consequentie van het rationaliseringsproces. De wereld werd een mechanisch systeem, dat naar believen gemanipuleerd kon worden. God werd als schepper buiten de wereld, die als het ware als een ingenieus uurwerk afliep en zijn eigen gang ging, geplaatst.

In dezelfde tijd kwam het liberalistische individualisme op, dat “waargenomen patronen in de samenleving probeerde te reduceren tot het gedrag van individuen... en toe te passen op economische en politieke problemen” (p55). Individuele eigendomsrechten en de vrije markt werden prominent tot vandaag de dag. Bij Heisenberg kwam reeds naar voren dat samenstellende delen in samenhang met het geheel werden onderzocht in de nieuwe natuurwetenschap. Ook het veldbegrip kwam op als holistische conceptie, waarin polariteit, dynamiek en energie essentieel zijn. “Deeltjes zijn dynamische patronen... van activiteit,” energiepatronen of golfpatronen (p82,86). De natuur bleek niet zozeer een ingenieuze machine maar veeleer een organisch geheel, een ‘verbindend patroon’ in termen van Bateson.

 

https://www.universetoday.com/tag/quantum-physics/ 

Nogmaals de nieuwe fysica

De nieuwe fysica van Heisenberg c.s. is al uitvoerig naar voren gekomen bij de bespreking van Het deel en het geheel in CM 101 en 108 en hierboven getypeerd. “De natuur toont ons geen geïsoleerde bouwstenen maar verschijnt veeleer als een gecompliceerd web van relaties tussen de verscheidene delen van een verenigd geheel... “Een gecompliceerd weefsel van gebeurtenissen, waarin verschillende soorten verbindingen elkaar afwisselen, overlappen of combineren en daardoor het weefsel van het geheel bepalen”, zoals Heisenberg het beschreef.” Niet alleen gelokaliseerde, maar ook “nonlokale connecties zijn de essentie van de kwantumwerkelijkheid” (p70,71). De gelijktijdige verstrengeling van deeltjes brengt een andere notie van causaliteit met zich mee, waarbij “een mechanistisch en deterministisch beeld niet langer mogelijk is” (p75).

“De patronen die wetenschappers in de natuur observeren zijn nauw verbonden met de patronen van hun geest; met hun concepten, gedachten en waarden. De wetenschappelijke resultaten en de technologische toepassingen zullen worden geconditioneerd door hun denkkader... het paradigma waarin het onderzoek plaatsvindt... Verantwoordelijkheid is een belangrijk punt geworden in de huidige wetenschap,” die kan leiden tot verlichting of vernietiging, “de Boeddha of de Bom” (p77).

Heisenberg werd aan het eind van de oorlog min of meer gedwongen aan een Duitse kernbom te werken. Samen met C.F.von Weizsäcker wist hij dit te voorkomen, ook na de oorlog. Daardoor was hij zich zeer bewust van de gevaren van de moderne wetenschap en techniek en pleit hij voor wereldeenheid onder de vaak ‘botsende beschavingen’, met een term van Samuel Huntington. Door internationale samenwerking kunnen wetenschap en waarheidsvinding hiertoe bijdragen, daar deze ingang hebben gevonden in uiteenlopende culturen.

Met name blijkt wetenschap te accorderen met de oude oosterse culturen met minder strijd en strijdigheid dan tussen wetenschap en christendom vaak het geval was. De wetenschap draagt hiertoe ook bij “door haar openheid voor allerlei concepten en door de hoop te wekken dat in de uiteindelijke toestand van vereniging vele verschillende culturele tradities kunnen samenleven en hun inzet kunnen combineren voor een nieuw soort evenwicht tussen denken en doen, activiteit en meditatie,” zo eindigt Heisenberg zijn boek Physics and Philosophy. Wetenschap, religie, mystiek en magie hebben meer met elkaar te maken dan vaak het geval lijkt. Capra wijst vooral op de overeenstemming met mystieke ervaringen, zoals naar voren komt in het volgende deel van dit artikel [3].

Tot zover is ingegaan op het oude, mechanistische en niet nieuwe organische paradigma aan de hand van vooral de fysica. In het volgende artikel komt de biologie en de medische wetenschap inclusief de psychiatrie aan de orde en daarna volgt de economie. Ook daar verschuift een mechanistische visie in holistische riching.

 

Heisenberg en Capra zijn niet de enigen die parallellen zien tussen oosterse fiosofie en kwantumfysica

https://upliftconnect.com/quantum-physics-vedas/

Noten

1. Capra toont zich nogal ingenomen met de hippies. In de biografie van George Harrison, De mysterieuze Beatle door Geoffrey Juliano geeft hij een ontnuchterend verslag van een bezoek aan een hippie-commune in San Francisco, die leek op een smerige achterbuurt. “Hij was er niet van onder de indruk... Hij had moeite met de ethiek van de hippies... ’Je hoeft niet uit de maatschappij te stappen, in feit plaats je jezelf verder van je levensdoel dan wanneer je zou werken’” (p94). De hippies kwamen hem achterna, toen hij weg wilde gaan. Hij wist ternauwernood te ontsnappen. Net als Capra was George Harrison geInteresseerd in Indiase filosofie. Ook heeft Capra tot idealisering van de studentenprotesten en de omwentelingen van de jaren zestig. Maar de Maagdenhuisbezetting bijv. eindigde in een ongelofelijke puinhoop die weer moest worden opgeruimd. Uiteindelijk moest er ook gewerkt worden en niet alleen vergaderd. Zelfs de neomarxistische filosoof Habermas, die als een van de inspiratoren diende van een maatschappijkritische visie, distantieerde zich van de  (extreem) linkse studenten. Later werden veel van de verworvenheden zoals vergaande inspraak en medezeggenschap weer teruggedraaid. Toch hebben de jaren zestig tot een aanhoudend gevoel van bevrijding en maatschappelijke betrokkenheid geleid. Soms ook tot ongebreideld hedonisme en een soort van zelfgenoegzaamheid die soms tot recalcitrante arrogantie leidde en weinig zoden aan de dijk zette. De arrogantie van de gevestigde machten werden bestreden met een koekje van eigen deeg, dat leidde tot meer van hetzelfde.
2. Zie bijv. de diverse boeken van Frans de Waal over apen, waar bewustzijn en intelligentie duidelijker lijken dan bij vele andere dieren, hoewel olifanten, honden en kraaien ook hoog scoren en vlak ook de octopus niet uit, zie Peter Godfrey Smith,  Buitengewoon bewustzijn en Metazoa: Het dierenrijk en de evolutie van het bewustzijn; Merlin Sheldrake, Verweven leven: Het verborgen leven van schimmels; Peter Wohlleben, Het innerlijke leven van dieren en Het verborgen leven van bomen: Wat ze voelen, hoe ze communiceren – ontdekkingen uit een onbekende wereld.
3. Zie o.m. Bertrand Russell, Mysticism and Logic; Albert Einstein, Ideas and Opinions, met name ‘On Religion’, Michael Talbot, Mysticism and the New Physics; Lawrence LeShan, The Medium, the Mystic and the Physicist; B. Malinowski, Magic, Science and Religion; Iteke Weeda red., Spiritualiteit en wetenschap; Emile Durkheim, The Elementary Forms of the Religious Life; ‘L’ Indivualisme L’Individualisme et les intellectuels’, in H Goddijn, Sociologie, socialisme en democratie. De politieke sociologie van Emile Durkheimen R Bellah, Durkheim on Morality and Society; Gertrud Lenzer, Auguste Comte and Positivism: The Essential Writings; Swami Ranganathanda, Science and Religion; Eternal Values for a Changing Society Vol III Education for Human Excellence; Ravi Ravindra, Wetenschap en eeuwige wijsheid in een veranderende wereld; Debiprasad Chattopadhyaya, Science and Society in Ancient India.