De holistische visie van Fritjof Capra
Deel 4: Voedsel en landbouw

Civis Mundi Digitaal #110

door Piet Ransijn

 

https://www.voedsel-anders.be/mythe-2-industriele-landbouw-gaat-de-wereld-voeden

 

Voedingsindustrie

Onze economie en de manier waarop wij omgaan met onze omgeving, is in vele opzichten ongezond. Dat geldt in het bijzonder voor de voedingsindustrie, die evenals de industrie het algemeen wordt  gedreven door commerciële belangen en het winstmotief. Bij uitstek licht Capra dit toe bij de biotechnologie en genetische manipulatie. In The Hidden Connections (p138-180) wijdt hij daaraan een hoofdstuk. In The Turning Point TP (p265-281) gaat hij in op de voedingsindustrie in brede zin, inclusief landbouw.

“De voedingsindustrie biedt een opvallend voorbeeld van gezondheidsgevaren die door commerciële belangen worden voortgebracht... Om zakelijk voordeel te vergroten worden stoffen toegvoegd... Gezond organisch voedsel wordt vervangen door synthetische producten... met kunstmatige kleur- en smaakstoffen. Voor dit overbewerkte kunstmatige voedsel wordt veel reclame gemaakt... 70 tot meer dan 85 procent van de voedselreclame houdt op negatieve wijze verband met de volksgezondheidsbehoeften... Meer dan 50 procent van het geld voor voedselreclame houdt nauw verband met de meest significante risicofactoren in het Amerikaanse diëet” (TP p265-66).

 

http://healthbytes.me/het-machtige-lobbynetwerk-van-de-farma-industrie-in-brussel/

 

Farmaceutische industrie

Daarnaast vormt de grote toename en het overmatige van medicijngebruik een gezondheidsrisico, die de winst van de farma industrie opdrijft. Hierbij worden eveneems enorme bedragen besteed aan marketing van medicijnen “waarvan vele marginaal effect hebben en allemaal hebben ze schadelijke bijwerkingen... In de VS wordt de industrie beheerst door de Pharmaceutical Manufacturers Association, een beleidsmakende instantie, die bijna ieder facet van het medische leven beïnvloedt” (p267).

Ook medische tijdschriften worden “voor een groot deel gedomineerd door de belangen van de farmaceutische industrie, die afhankelijk zijn van advertenties van farma-bedrijven. Het informeren over schadelijke bijwerkingen wordt verwaarloosd, met name bij “medicijnen die het meest worden misbruikt en het gevaarlijkst zijn voor patiënten”. Een recent voorbeeld is het schandaal in de VS rond de zeer schadelijke, verslavende pijnstillers.

“De invloed van de medicijnenindustrie op de gezondheidszorg gaat veel verder dan adverteren... De meeste dokters krijgen hun informatie en educatie omtrent gangbare medicijnen niet van onafhankelijke en objectieve farmacologen, maar bijna exclusief van zeer media-bewuste en manipulatieve producenten.” Daarnaast is er de ‘sales force’ van attenties, giften en cadeautjes voor dokters als beloning voor het voorschrijven van de gewenste medicijnen, “geschat... op gemiddeld $4000 per dokter per jaar, wat neerkomt op 65 procent meer dan bedrijven spenderen aan research en ontwikkeling.” Een en ander is uitvoerig beschrven in besprekingen van de  boeken van Trudy Dehue, Peter Götzsche en C. F. van der Horst (zie CM 29,30,35,77).

 

https://www.effat.org/nl/agriculture/24078/ LANDBOUW > Gezondheid en veiligheid: betere bescherming voor werknemers

Biotecnologie diende vooral het masale gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen

 

Chemische landbouw

“De invloed van de farmaceutische industrie op de uitoefening van de geneeskunde heeft een belangwekkende parallel met de invloed van de petrochemische industrie op de landbouw” (p269). Meer gangbaar is de term agrochemische industrie. Chemische bestrijdingsmiddelen vernietigen het bodemleven van miljarden microorganismen die de grond levend en vruchtbaar maken en leveren miljardenwinsten op. Monoculturen leiden tot verlies van genetische variëteit en biodiversiteit. “De chemische bedrijven manipuleren de boeren om steeds meer chemische stoffen te gebruiken... en werden een miljardenindustrie.” Zware landbouwmachines die nodig zijn op steeds grootschaligere bedrijven drukken de grond in elkaar ten koste van het bodemleven.

“Chemische landbouw werd geprezen als de ‘Groene Revolutie’... De landbouw werd gemechaniseerd en energie-intensief [en...] kapitaal-intensief... De nieuwe manier van landbouw begunstigde grote boerenbedrijven met veel kapitaal en dwong de traditionele boeren, die het niet konden opbrengen om hun bedrijf te mechaniseren, bijna van hun land... Grote aantallen mensen werden gedwongen de plattelandsgebieden te verlaten en zich te voegen bij de massa’s werklozen... De landbouw als geheel veranderde in een grote industrie... bepaald door de warenmarkt. Boeren... verbouwden wat de markt dicteerde... die bijna geheel beheerst werd door de agrochemische industrie” (271-273).

“Ondanks de massale indoctrinatie van bedrijven, behielden veel boeren ecologisch inzicht en intuïtie, dat van generatie op generatie werd doorgegeven [en...] weten ze dat chemische landbouw schadelijk is voor het land” (p273). Ecologische landbouw is niet verdwenen, maar in opkomst, sinds de schade van chemische landbouw doordringt. Deze leidt tot steriele grond en ziekteverwekkers, die in toenemende mate resistent zijn tegen insecticiden. Bovendien zijn de kosten enorm gestegen parallel met de winsten van de agrochemische industrie, die 60 procent van de kosten voor zijn rekening zou nemen. “Ik vraag me af of de gemiddelde boer ooit uit de schulden zal komen,” merkte een bankier op (p275).

 

https://www.oxfamnovib.nl/blogs/dilemmas-en-oplossingen/waarom-ongelijkheid-wereldwijd-groeit

 

Honger en armoede en ongelijkheid

Veel bestrijdingsmiddelen bevatten stoffen die met kanker verband houden, zoals bij het meest gebruikte middel Roundup wordt verondersteld en zou zijn aangetoond. Er lopen talloze gerechtelijke procedures. Het aantal toegekende schadeclaims neemt drastisch toe (zie CM 88). De agro-industrie heeft ook het hongerprobleem niet opgelost, maar verergerd. Honger is geen technisch probleem, maar een sociaal en politiek probleem dat met armoede, ongelijkheid en distributie te maken heeft. Ook als er voedsel genoeg is, kunnen veel mensen het niet betalen.

“Ongelijkheid is het struikelblok bij alle huidige pogingen de honger op de wereld te bestrijden. Agrarische modenisering is hoogst winstgevend voor een kleine elite... en drijft miljoenen mensen van hun land. Zo krijgen minder mensen zeggenschap over meer en meer land... Zij gaan over op meer winstgevend oogsten voor de export, terwijl de locale bevolking honger lijdt... Industriële teelt moet worden geplant nadat is voldaan aan de basisbehoeften. De handel dient een uitbreiding te zijn van de plaatselijke behoeften, niet van buitenlandse behoeften” (p277,278).

”Multinationale agro-industriële bedrijven zijn op weg om een enkelvoudig agrarisch systeem te creëren waarin zij alle stadia van de voedselproductie kunnen beheersen en het voedselaanbod en de prijzen kunnen manipuleren door welbekende monopolie-praktijken... De agro-industrie bestendigt niet alleen de honger in de wereld, maar is uiterst zorgeloos wat betreft de wijze waarop zij de natuurlijke omgeving behandelt... [Zij] ruïneert de grond waarvan ons bestaan afhangt, bestendigt sociaal onrecht en honger op de wereld en vormt een gevaar voor het wereldwijde ecologische evenwicht... Vele gezondheidsgevaren worden verder verergerd [ook...] door ons systeem van gezondheidszorg en de geneeskunde die is gericht op medicijnen” (p278,279).

Het heeft te maken met een eng biomedisch kader en het nastreven van economische en industriële winst, niet in het minst van de agrochemische en farmaceutische industrie. Bedrijven zijn niet primair geïnteresseerd in gezondheid, maar in geld. Bedrijfsbelangen domineren de gezondheidszorg. “De nationale ziektekostenverzekering subsidieert het medisch-industriële complex, zoals het federale defensiebudget het militair-industriële complex subsidieert” (p280).

“Door het medische onderwijs, onderzoek, en de medische praktijk te beheersen, probeert de gezondheidsindustrie alle initiatieven tot verandering te onderdrukken en de huidige benadering financieel aantrekkelijk te maken te maken voor de medische elite, die de beoefening van de gezondheidszorg bestuurt” (p281).

 

https://www.boerengroep.nl/themas/agroecologie/ https://csanetwerk.nl/agenda/cursus-agro-ecologie-voor-csa-tuinders-1-van-5 Afwisselende stroken van gewassen, geen monoculturen is één aspect

Ecologische ontwikkelingen

Ondanks de dominante mechanistische en materialistische zienswijze zijn er veel groepen die voorstander zijn van een holistische en ecologische levenswijze. Het lijkt een opkomende culturele trend, die tegen de verdrukking in lijkt toe te nemen. “Het nieuw (denk)kader... komt overeen met de visie van veel traditionele culturen en is consistent met concepten en theorieën van de moderne natuurkunde” (p281). Dat heeft Capra vooral in deel 1 van deze serie laten zien en betreft een holistische, ecologische visie van onderlinge samenhang.

Op de universiteit te Wageningen zijn veel wetenschappers betrokken bij de industriële landbouw. Vaak hebben ze ook posities bij de agrochemische en voedingsindustrie. Unilever heeft een gebouw op de Campus, maar is niet het minst ecologische bedrijf en doet ook pogingen om te verduurzamen en te vergroenen. Het lijkt tegenwoordig in toenemende mate een trend te zijn om op zijn minst de indruk te wekken mee te doen met vergroening en verduurzaming. Een aanzwellende minderheid van de Wageningse wetenschappers is betrokken bij de ecologische landbouw, waar Civis Mundi medewerker en landbouwkundige Toon van Eijk zich meer verwant mee voelt gezien zijn vele artikelen.

Industriële landbouw kan ook ecologisch verantwoord zijn, net als techniek milieuvriendelijk kan zijn (zie CM 88). Duurzame industrie heeft de toekomst. Niet-duurzame industrie vernietigt op den duur zichzelf en pleegt op termijn roofbouw. De keuze is aan ons om met ons consumptiepatroon al of niet mee te gaan of met de ecologische landbouw of met de agrochemische industrie en industriële landbouw, tenzij deze gebruik maakt van milieuvriendelijke middelen.

 

Dit is waar de biotechnologie op uit is met wervende reclame:

Zoals bij de economie en de gezonheidszorg brengt Capra ook biotechnologie in verband met een mechanistische denkwijze. Bij genetische manipultie worden genen uit chromosomen geknipt en overgeplakt, een ingewikkeld proces dat mechanisch aandoet. Genen worden gezien als bouwstenen die overgeplant kunnen worden. Het wordt gezien als een riskant, zelfs gevaarlijk proces, omdat er nieuwe ziekteverwekkende virussen door gevormd kunnen worden.

“Vanaf de beginperiode van genetische manipulatie zijn wetenschappers zich bewust van de gevaren van het per ongeluk creëren van kwaadaardige virusstammen... De voorzichtige en verantwoordelijke houding werd grotendeels verlaten in de jaren ’90... Kleine biotech bedrijven... werden opgekocht door reusachtige farmaceutische en chemische bedrijven, die spoedig aggeressieve voorstanders werden van biotechnologie... Regulerende instanties kwamen hehaaldelijk tegemoet aan de druk van bedrijven en hebben de reeds inadequate veiligheidsregulering losgelaten... Geld maken overtrof alle andere waarden rond biotechnologie en  veegde alle ethische consideraties terzijde... om financiële winst veilig te stellen die zijn weerga niet kent” (The Hidden Connection, p139,140).

Na de ondekking van DNA meende men de genetische stabiliteit van een organisme te kunnen verklaren uit de zelfreplicatie van DNA. Maar zo simpel blijkt het niet te zijn. “De stabiliteit van de gen-structuur... blijkt het resultaat van een zeer georkestreerd dynamisch proces dat de participatie vereist van  een groot aantal enzymen die georganiseerd zijn in metabolische netwerken, welke zowel de stabiliteit van het DNA molecuul als de betrouwbaarheid van de replicatie regelt” (p145). Behalve DNA zijn er vele enzymen bij betrokken “en ook membranen en ander cellulaire structuren, kortom, het hele cellulaire netwerk.” Dat geldt ook voor de muteerbaarheid, bij mutaties en genetische veranderingen. “’Mutaties worden actief gegenereerd en gereguleerd door het epigenetische netwerk van de cel... Evolutie is een aspect van de zelforganisatie van het leven” (p146).

 

https://www.usinenouvelle.com/article/biotechnologie-l-echange-des-savoirs-un-essentiel.N915449 

Voorbij genetisch determinisme

Het bovenstaande gaat verder dan genetisch determinisme, waarbij ieder gen zou corresponderen met een enzym dat verantwoordelijk is voor cellulaire processen die biologische eigenschappen verklaren. Op dit genetisch determinisme berust de biotechnologie en de inzet op genmanipulatie. Om het te ontkrachten dient het manco van het genetische determinisme te worden toegelicht. Het volgende principe wordt het ‘centrale dogma’ genoemd. Eenvoudig gezegd: “DNA maakt RNA, RNA maakt eiwitten, en eiwitten maken ons... Genen bepalen het gedrag... Genetisch determinisme werd het dominante paradigma gedurende de laatste vier decennia” (p147,148).

Maar zo eenvoudig is het niet. Zoals in grote lijnen uitgelegd, blijkt de hele cel erbij betrokken te zijn en niet alleen de genen die zijn vastgelegd in het DNA. “Het principe dat ieder gen leidt tot de productie van een specifiek enzym, moest worden opgegeven” (p149). Het betreft een meer complex proces, waarbij de hele cel betrokken blijkt. Bovendien kan het genetisch determinisme niet verklaren waarom en hoe cellen specialiseren en hoe ze spiercellen, bloedcellen, zenuwcellen enz. worden, zoals we reeds zagen in deel 2. Wat veroorzaakt het verschil in activiteit van de genen? Het hangt samen met het epigenetische netwerk van de cel, dat genen op een verschillende manier kan activeren om zich te specialiseren, kort gezegd.

Omdat het veel ingewikkelder is en de hele cel bij erfelijkheid betrokken is, zowel bij genetische stabiliteit als genetische verandering of mutabiliteit, kan genetische manipulatie maar een beperkt effect hebben. Het is ingebed in een proces en patroon van zelforganisatie en kan dit patroon ook verstoren. Het is verder lastig aan te geven waar een gen precies begint en eindigt, omdat slechts twee procent van de volgorde van aminozuren codes bevatten die verbonden zijn met genen.  Er is dus coderend en niet-coderend DNA. Het gen blijkt niet zo precies te lokaliseren. Het begrip gen wordt meer een concept dan een fysiek object genoemd. Het primaat van het gen is verschoven naar het epigenetische netwerk. De metafoor van Richard Dawkins in The Selfish Gene lijkt achterhaald vanwege de overvloed aan ogenschijnlijk overtollige genen. Deze worden recentelijk ’niet-coderend DNA’ genoemd."

"Het niet-doderende deel van het DNA bepaalt wanneer welke genen tot uiting komen... Het bouwplan voor de mens is als het ware in het niet-coderend gedeelte van het DNA vervat." Het speelt een rol bij het aan- en uitzetten van genen, aldus Edwin Cuppen, hoogleraar humane genetica te Utrecht.  Hoewel het menselijk genoom al 20 jaar in kaart is gebracht, is driekwart van de genen nauwelijk onderzocht en vaak onbekend wat ze doen, aldus Hans Clevers, geneticus van het Hubrecht Instituut. (Volkskrant Boeken&Wetenschp 15 mei over het Humaan Genoom Project).

Het idee van ziekteverwekkende genen, die te vervangen zouden zijn, blijkt ook veel ingewikkelder. Bij erfelijke ziekten zijn vele genen betrokken, bijv. meer dan 100 bij hart en vaatziekten. Recentelijk heeft mnen meer vorderingen gemaakt volgens Cuppen, bijv. op het gebied van (long-, borst-, prostaat- e.a. vormen van) kanker. Kankercellen zijn gemuteerde cellen,waarvoor medicijnen zijn ontwikkeld. Naast genen ook andere factoren, zoals het epigenetische netwerk en het hele organisme. Kwalen met één gen zijn uiterst zeldzaam. “Om deze redenen heeft de medische toepassing van genetische manipulatie tot dusver niet de verwachte resultaten opogeleverd” (p156). De risico’s worden groter geacht dan de voordelen.

Het dogma van genetische manipulatie is achterhaald. “Het haalt de aandacht weg van de cruciale rol van sociale en omgevingsfactoren... Het bestendigen van de perceptie bij het algemene publiek dat genen het gedrag bepalen is een van de meest effectieve manieren om er zeker van te zijn dat de aandeelhouderswaarde van de onderneming hoog blijft, ondanks het gebrek aan significante medische voordelen... Het primaire belang van biotech bedrijven is natuurlijk niet de menselijke gezondheid of medische vooruitgang, maar financieel gewin.” (p158).

https://lectrr.be/nl/tags/biotechnologie 

Biotechnologie in de landbouw

Agrochemische bedrijven pogen de natuur onder controle te krijgen met genetisch gemanipuleerde planten. Ze hebben een nieuw tijdperk van chemisch landbouw ingeluid en boeren overgehaald om gemanipuleerde gewassen te telen in monoculturen. Dergelijke gewassen werden zo gemaakt, dat ze bestrijdingsmiddelen konden verdragen, die daardoor in steeds grotere mate werden gebruikt. Dit leidde tot ecologische onevenwichtigheid en nieuwe ziekten, die met nog meer bestrijdingsmiddelen werden bestreden en gevaarlijk bleken voor de gezondheid. Zie de talloze rechtszaken. Het zou tot hogere opbrengsten leiden. Dit goldt echter op termijn niet voor de landbouw, maar wel voor de agrochemische industrie.

“De meeste innovaties zijn gedreven door winst geweest niet door behoeften... Technologieën maakten de boeren meer afhankelijk van gepatenteerde [genetisch gemanipuleerde] producten.” Het is de biotech bedrijven gelukt om gemanipuleerde gewassen te patenteren, hoewel deze volgens dezelfde bedrijven ‘substantieel equivalent’ zouden zijn met niet gemanipuleerde gewassen. Deze equivalentie diende om vermelding op etiketten te voorkomen, zodat de bevolking in de VS niet kan nagaan of zij gemanipuleerd voedsel consumeren. Om omstreden patenten in de wacht te slepen en instanties over te halen, werden daarentegen de verschillen benadrukt. Dus gemanipuleerde gewassen zijn verschillend of ‘sustantieel equivalent’ naar gelang het de industrie uitkomt. Zo kan deze dubbel verdienen: aan de patenten en aan de bestrijdingsmiddelen. Beide vormen een ramp voor het milieu, het voedsel en de boeren.

 

 

Agrochemische industrie is een grote vervuiler, niet zozeer door fabrieken maar door bestijdingsmiddelen

Het kan anders: Dutch Water Tech bouwt met de Green Chemistry Campus duurzame drijvende watereilanden

https://twitter.com/agrochemie/status/1376821743894069250

Agrochemische machtsconcentratie

“Door een serie grootschalige overnames en strenge controle van de genetische technologie is er een niet eerder vertoonde concentratie van eigenaarschap en controle van de voedselproductie onderweg. De top tien van de agrochemische bedrijven beheersen 85 procent van de wereldmarkt... Het doel van deze reuzenbedrijven is om een enkelvoudig wereldwijd landbouwsysteem te creëren, waarin zij alle stadia van de voedselproductie kunnen beheersen en zowel het voedselaanbod als de prijzen kunnen manipuleren... Wat je ziet is een consolidatie van de hele voedselketen” (p163,164).

Er is reeds ingegaan op de misvatting dat genetische manipulatie de voedselproductie zou vergroten en de honger uit de wereld zou helpen. Honger in de wereld heeft sociale oorzaken en wortelt in armoede, ongelijkheid, onrecht en afhankelijkheid, hetgeen toeneemt door toedoen van de agrochemische bedrijven, waarvan boeren in steeds meer afhankelijk worden. “Mensen lijden honger omdat de middelen om voedsel te produceren en te distribueren worden beheerst door de rijken en machthebbers” (p165). Agrochemische en biotech-bedrijven bevorderen volgens Capra machtsconcentratie, grootgrondbezit, ongelijkheid en sociale onrechtvaardigheid.

Ecologisch alternatief

Volgens Capra is er een ecologisch, organisch alternatief, dat de grond niet ruïneert en uitput, ecologisch evenwicht herstelt en boeren sterker en zelfstandiger maakt. Daarover is in Civis Mundi al een en ander geschreven door landbouwkundige Toon van Eijk. Capra wijst nadrukkelijk op de gevaren van genetische manipulatie, zoals het onstaan van ‘superonkruid’ dat bestand is tegen steeds hogere doses bestrijdingsmiddelen en de gezondheidsrisico’s van gemanipuleerd voedsel. Er zijn al diverse gemanipuleerde producten uit de handel genomen, waarvan ratten en muizen vreemde kwalen kregen en stierven. Reeds genoemd zijn het verlies van biodiversiteit en de massale sterfte van insecten en bodemleven, die beide onmisbaar zijn voor de landbouw. Dat geldt in het bijzonder voor de sterfte van bijen, waarvan de bevruchting van gewassen afhankelijk is. Ook vogels, vlinders en andere dieren sterven massaal. Ecologische cycli en de samenhang van ecosystemen wordt bij genetische manipulatie uit het oog verloren.

Het leven is geen handelsartikel dat naar believen kan worden gemanipuleerd en gepatenteerd. Levende wezens zijn geen machines, waarvan onderdelen naar believen kunnen worden vervangen, zonder het organisme geweld aan te doen. Het patenteren van gewassen en zaden is te beschouwen als diefstal van ‘het gemeenschappelijk erfgoed van de mensheid’ en markeert een volgende fase in de privatisering en toeëigening door bedrijven van gemeenschappelijk eigendom, die het onderwerp was van deel 3. Uiteraard gaat dit ten koste van de boerenbevolking overal ter wereld, die hun eeuwenoude rechten kwijtraakt en afhankelijk wordt van agrochemische bedrijven.

 

https://www.vlinderstichting.nl/wat-wij-doen/vlinders-beschermen/natuurinclusieve-landbouw-stimuleren/ 

‘Eerbied voor het leven’

Zoals vele volkeren diep beseften is de natuur onze moeder, die niet naar believen gemanipuleerd dient te worden. Wij kunnen van haar leren. We weten nog lang niet genoeg van haar en mogen de verkregen kennis niet misbruiken ten koste van het leven en andere levens wezens. Een toenemend aantal mensen vindt dat levende wezens en het ecosysteem rechtsbescherming nodig hebben om ze te behoeden voor destructieve exploitatie, die vooral voor komende generaties desastreus kan zijn. We dienen de harmonie met de natuur te herstellen als bron van leven, levensgeluk en verbondenheid met al het leven waarvan we deel uitmaken. Maar ook (bio)technologie kan in harmonie met de natuur worden ontworpen en ingezet. De natuur zit vol ingenieuze technologie waarvan we veel kunnen leren. Er zijn op ecologisch en agrarisch gebied veel nieuwe ontwikkelingen aan de gang nadat Capra zijn boeken schreef.

Biotech bedrijven en de agrochemische industrie vormen met het beschreven beleid een gevaar voor de mensheid, de boeren in het bijzonder. De wetenschap dient zich daarvan rekenschap te geven. “Wetenschappers voelen een grote behoefte om bij hun intellectuele gemeenschappen te behoren en... zijn vaak terughoudend een kritische stem te verheffen” (p180). Vandaar dat Capra collaboratie met bedenkelijke bedrijven en technologieën bekritiseert. In het algemeen geldt dat de relatie tussen ethiek, wetenschap en industrie te wensen overlaat, alsmede de “eerbied voor het leven”, om met Albert Schweitzer te spreken, wiens werk niet aan actualiteit heeft ingeboet.Zijn boek Cultuur en ethiek kan een onderwerp zijn van een volgend artikel, met een uitgebreiding naar wetenschapsethiek en bedrijfsethiek, die het leven behoort te dienen in plaats van uit te buiten. 

 

https://www.greenpeace.org/nl/natuur/5992/slimme-biotechnologie-zonder-gentech/

Recente ontwikkelingen in Nederland

Ecologische landbouw lijkt een toenemende trend. Er verschijnen geregeld boeken en artikelen over. Zie de bijdragen in Civis Mundi van landbouwkundige Toon van Eijk, die diverse boeken heeft besproken. In de Volkskrant verscheen een interview met Meino Smit over zijn promotieonderzoek De duurzaamheid van de Nederlandse landbouw. De kop luidde: ’We hebben vijf keer zo veel boeren nodig’ (27 maart). Het inteview maakt duidelijk waarom. Nederland is kampioen op het gebeid van de industriële landbouw en de grootste landbouwexporteur na de VS, mede dankzij landbouwminster en EU kopstuk Sicco Mansholt, die echter “van zijn ideeën is teruggekomen en pleiite later ook voor een duurzame en circulaire landbouw, die niet kapitaal-gedreven is.”

Smit werkt een aantal voorstellen uit die ook bij Capra en andere naar voren komen, zoals “hget gemengde bedrijf nieuwe stijl,... strokenteelt, een grotere diversiteit aan gewassen, verschillende vormen van agroforestery [voedselbossen]. Zoals gezegd verschenen hiervoor veel meer publicaties.

Ook bij boeren lijkt de belangstelling voor ecologische landbouw toe te nemen. Ze willen wel maar kunnen vaak niet, mede vanwege de investeringen die nodig zijn en de “knellende regelgeving”. Een transitie vergt jaren. Dat leert ook de ervaring na de verkoop van de boerderij van mijn broer en mijn vader. “80 procent van de boeren wil best duurzamer boeren... maar ze weten niet noe dat moet en zitten verstrikt in het systeem. In mijn systeem vervalt de noodzaak tot schaalvergroting.” Ook de belangstelling om te werken in de natuur als zinvolle bezigheid zou toenemen. Dat komt goed uit want een systeemverandering naar ecologische landbouw kan intensivering van menselijke arbeid met zich meebrengen.

“Minder trekkers, meer handenarbeid... Paarden kunnen ook weer een rol gaan spelen... Je zou je hele research moeten richten op duurzame landbouw. Nu is de research vaak te veel gericht op arbeidsbesparing en op steeds grotere machines waarmee je het land kapot rijdt... Bij de Universiteit Wageningen heb je nog een stevige stroming die in het bestaande [industriële] systeem meegaat. aan de andere kant is er wel degelijk ruimte voor systeemkritische studies. Het ministerie volgt die ontwikkelingen ook.” Boerendochter minister Carola Schouten was een voorstander van circulaire en duurzame landbouw, maar moet ook de boeren tegemoet komen. Zij was bijv. genoodzaakt haar maatregel om de input en impoert van veevoer, zoals soja waarvoor oerwoud gekapt wordt, aan banden te leggen, want je kunt niet zomaar krachtvoer verminderen. Het vraagt een systeemverandering. (Volkskrant 21 website, 22 april gedrukt, ‘Eet de Nederlandse koe gaten in het Braziliaanse Amazonegebied?’).

De nog maar 50.000 boerenbedrijven vormen een goed georganiseerde krachtige bevolkingsgroep met een sterke lobby. maar “de regering moet regeren in het belang van iedereen, en oom van bovenaf dingen durven opleggen.” Dit laatste heeft ook te maken met milieuwetgeving, die in het voorgaande artikel aan de orde kwam.