De domesticatie van cannabis: 12.000 jaar geschiedenis

Civis Mundi Digitaal #114

door Jan de Boer

Hennep? Marihuana? Cannabis? Deze namen zijn verbonden aan één en dezelfde plantensoort: « Cannabis sativa ». In de loop van haar domesticatie heeft deze plant zich in twee belangrijke groepen verdeeld. Allereerst zijn er variëteiten bestemd voor de productie van vezels (textiel en touwen) en zaden: de hennepgroep. Vervolgens zijn er variëteiten die sterke concentraties van chemische verbindingen produceren, de « cannabinoïden », de befaamde psychoactieve eigenschappen (in de meeste landen verboden): de marihuanagroep. Wat de term cannabis betreft, hiermee wordt veelal de plant of de drug die er mee samenhangt bedoeld. Geen van deze namen correspondeert echter met een wetenschappelijke classificatie.

Mijn informant voor dit artikel, Luca Fumagalli, van de faculteit biologie en medicijnen aan de universiteit van Lausanne, laat mij weten dat de geschiedenis van de ontwikkeling van de cannabis erg weinig bestudeerd is, maar dat deze lacune nu opgevuld is. De sage van de « Cannabis sativa » is nu beschreven door een internationale groep wetenschappers, gecoördineerd door Luca Fumagalli en gepubliceerd in het blad « Science Advances » van 16 juli 2021. Men leest daarin dat deze fascinerende plant een van de oudste gedomesticeerde plantensoorten ter wereld is, en dat beslist niet alleen vanwege haar « trippy effecten ». De auteurs hebben de genomen van 110 hennep- en marihuana-variëteiten geanalyseerd: in de Aziatische natuur verzamelde planten, lokale variëteiten, historische gecultiveerde variëteiten en moderne kruisingen.

De onderzoekers hebben de complete genomen van 82 variëteiten ontcijferd en de reeds gepubliceerde genomische gegevens van 28 andere variëteiten geanalyseerd. Vervolgens hebben ze deze vergeleken via bio-informatica. Zij hebben ook verschillende ontwikkelingsscenario’s in modellen gegoten. Hun oordeel: deze plant werd al verbouwd vanaf het begin van het neolithicum, zo’n 12.000 jaar geleden. Deze domesticatie vond plaats in Oost-Azië, en de plant werd waarschijnlijk gecultiveerd als bron van vezels, zaden en insecticiden, alsook voor haar recreatieve eigenschappen. Een verrassing voor de onderzoekers: niet één van de in de natuur verzamelde planten, zelfs niet in de Himalaya, was werkelijk ‘wild’. Alle planten waren heel vroeger gedomesticeerd om daarna weer terug te keren in de natuur. Luca Fumagalli: « Er bestaat waarschijnlijk geen wilde cannabis meer ». Het onderzoek onthult ook dat deze plantensoort zich niet in twee, maar in drie groepen heeft gesplitst. De eerste groep bestaat uit talrijke gedomesticeerde groepen in China. Wat de twee andere groepen aangaat, deze omvatten de variëteiten die ten grondslag liggen aan hennep en marihuana, die zich ongeveer 4000 jaar van elkaar afgesplitst hebben. De mens begon toen heel sterk de plant te selecteren op haar capaciteiten om vezels of cannabinoïden te produceren. Tussen beide groepen hebben zeer weinig uitwisselingen plaatsgevonden. De auteurs hebben ook de regio’s geïdentificeerd van het genoom waarop de menselijke selectie is uitgeoefend, alsook de genen die functies van hennep en marihuana in bijvoorbeeld uiterlijk doen verschillen. Zo is marihuana verward met veel vertakkingen en bestaat hennep in het algemeen uit één steel, met een hoogte tot 5 meter en weinig vertakkingen.

De onderzoekers hebben vooral ook ontdekt hoe de activiteit van de genen betrokken bij de productie van cannabinoïden verschilt. Wij kennen een honderdtal moleculen van verschillende cannabinoïden, laat Luca Fumagalli mij weten: « Zij dienen de plant als chemische defensie tegen insecten, bactieriën, schimmels… » De twee meest overvloedige cannabinoïden zijn tetrahydrocannabidol (THC) en cannabidiol (CBD). Hennep produceert in het algemeen meer CBD dan THC. Marihuana heeft grote hoeveelheden cannabinoïden, en vooral het krachtige psychoactieve stof THC. Toch is dit onderscheid niet systematisch. Luca Fumagalli: « De scheiding hennep/ marihuana is enigszins arbitrair ».

De « Cannabis sativa »-cultuur heeft een rijke geschiedenis. Overal ter wereld is hennep economisch belangrijk. Maar in het Westen is haar cultuur in het begin van de twintigste eeuw flink achteruit gegaan door de uitvinding van synthetische vezels. Voor marihuana geldt het omgekeerde: haar recreatief gebruik bleef heel lang lokaal en traditioneel, voordat het in de twintigste eeuw gigantische vormen aannam. Sinds 10 tot 15 jaar zien we een spectaculaire terugkomst van hennep. Luca Fumagalli: « Het is een ecologische cultuur die weinig water en (kunst)mest vraagt, en men heeft ontdekt dat het goed en goedkoop industrieel verwerkt kan worden als isolatie van gebouwen, bij de vervaardiging van auto’s… ». Ook de culinaire en voedingsdeugden van zijn zaden – De Perzen gaven deze de naam « zaden van de koningen » – zijn herontdekt, alsook zijn olie en zijn meel.

Wat betreft het medische belang van cannabinoïden is en wordt dat overal geëvalueerd. In Frankrijk is in maart dit jaar een wetenschappelijk experiment bij 3.000 patiënten gestart dat twee jaar duurt. Het « Agence nationale de sécurité du medicament » (ANSM) heeft daarbij vijf therapeutische indicaties op het oog: neuropathische refractaire pijnen bij therapieën, ernstige epilepsie en farmacoresistentie, ondersteunende verzorging bij oncologie, pijnlijke spasticiteit gelieerd aan multiple sclerose of aan andere ziekten van het centrale zenuwsysteem, en bij palliatieve verzorging.

De in « Science Advances » gepubliceerde werken zouden naar mijn idee kunnen helpen om variëteiten te selecteren die cannabinoïden produceren voor medisch of recreatief belang, met specifieke chemische profielen. En daarmee wens ik de Friese stichting Suver Nuver, die naar mijn mening terecht al jarenlang strijdt voor de legalisering van cannabis en dit ook verstrekt, succes toe bij het proces op 14 oktober met betrekking tot hun cannabisbeleid.

Geschreven in september 2021