Amerika

Civis Mundi Digitaal #115

door Jan de Boer

Zo op het gezicht is het rustig in Brasilia. Dat was op 7 september wel even anders. De stad werd toen overspoeld door tienduizenden ultra-rechtse manifestanten. Brazilië leek bijna slachtoffer te worden van een staatsgreep. Maar na een moment van aarzeling nam Bolsonaro gas terug, en zei hij in een verklaring dat hij « nooit de minste bedoeling had gehad de macht aan te vallen. De harmonie tussen de machten is gegarandeerd in de grondwet, die een ieder moet respecteren ». Zou deze nieuwe marsorder werkelijk duurzaam zijn? Gezien de presidentsverkiezingen in 2022 vraagt een ieder zich af wat de werkelijke intenties van Jair Bolsonaro zijn. Is het een « zondags-putschist », niet in staat om een werkelijke staatsgreep te organiseren, of is hij een direct gevaar voor de democratie die elke dag zijn pionnen verder naar voren schuift?

Wie het weet mag het zeggen! Niet eenvoudig, want dan moet je de gedachten kennen van een van de meest onvoorspelbare leiders ter wereld. Gedurende drie jaar heeft Bolsonaro steeds de waarnemers het bos in gestuurd. Velen van hen beschouwen hem in het ergste geval als een psychopaat en in het gunstigste geval als een tropische variant van het trumpisme.

Zo op het gezicht heeft Bolsonaro alle karakteristieken van een Latijns-Amerikaanse « caudillo-putschist ». Tijdens de dictatuur in de jaren ’70 werd de toekomstige president op de militaire academie getraind in de « jacht op communisten » door de handlangers van de militaire junta. Hij verliet de academie met een diploma artillerie en een eeuwige bewondering voor dat regime, dat het land gedurende twintig jaar regeerde. Sindsdien heeft Bolsonaro bij elke gelegenheid lof toegezwaaid aan deze dictatuur, en meer in het algemeen aan regimes geleid door sterke mannen met een voorliefde voor marteling en aanvallen op de democratie. In 1999 ondervroeg een journalist hem op tv: « Als u nu president van de Republiek zou zijn, zou u dan het Congres sluiten? » Antwoord: « Zonder twijfel! En dezelfde dag zou ik een staatsgreep plegen ».

Men zou inderdaad het ergste kunnen vrezen van een aan de macht gekomen Bolsonaro. Iedere keer deed Bolsonaro een stap verder richting een staatsgreep, maar iedere keer deed hij ook weer een stap terug en eindigde met onderhandelingen. Waarom? Uit angst? Uit pragmatisme? En misschien uit een zekere liefde voor de bekrompen gewetenloze politiek in Brazilië? Want Jair Bolsonaro is niet alleen het product van de dictatuur, maar ook van de Braziliaanse nieuwe democratie. Hij leefde tien jaar in de kazernes (1977-1988) en was bijna dertig jaar volksvertegenwoordiger in het Congres (1991-2019). Zijn politieke cultuur werd ook gevormd in dit op een bunker lijkend betonnen gebouw, de zetel van de echte macht, waar iedere dag, tussen omerta, stampij en manipulaties, onderhandeld werd over de toekomst van het land. Niet verwonderlijk dat deze beide polen vandaag de dag zijn regering domineren: enerzijds het leger, anderzijds de « Centrao », dat « grote centrum » samengesteld uit gewetenloze corrupte partijen zonder ideologie die het parlement domineren, waarvan Bolsonaro gedurende dertig jaar deel uitmaakte.

Bolsonaro heeft – afgezien van zijn uitspraken op het politieke toneel – in feite nooit afgezien van onderhandelingen met de traditionele elites. Wat dat betreft belichaamt de populistische president een zekere synthese van Brazilië: tegelijkertijd de man van de « golpe » en van de « toma la, da ca » (letterlijk: neem dit en geef mij dat, dat wil zeggen de man van de politiek klantenbinding), van de kazerne en het Congres, van de dictatuur en de democratie. Hij is de verkorte inhoud van de zestig laatste jaren van de Braziliaanse politieke geschiedenis. Moet je zijn bedreigingen serieus nemen? Moet je geloven in de politicus « Jair » of in de putschist « Bolsonaro »? Ik denk dat het debat daarover elders is, het huist in de capaciteit van de instituties om weerstand te bieden tegen een mogelijke aanval. Een positief punt: tot nu toe heeft het federale Hooggerechtshof en in wat mindere mate de Senaat en de gouverneurs van het land een democratisch front weten op te richten tegen de aanvallen van de kapitein.

Maar tot wanneer? De Braziliaanse democratie is jong. Haar instituties zijn kwetsbaar en vatbaar voor corruptie. En de samenleving lijkt weinig mogelijkheden te hebben om een putsch, een staatsgreep, het hoofd te bieden. Verreweg de meerderheid van de bevolking steunt de democratie, maar zij blijft zich zorgen maken over de wanhopige situatie waarin zij nu verkeert, die gemarkeerd wordt door de economische crisis, de explosie van armoede, werkeloosheid en inflatie. Met één jaar voor de presidentsverkiezingen domineren in Brazilië apathie en het ieder-voor-zich. Een ideale situatie voor Bolsonaro, die vooral de gevangenis en zijn afzetting wenst te vermijden. Er zijn er in Brasilia die president Bolsonaro kwalificeren als een « krokodil met open bek »: een gevaarlijk en sluw dier dat geduldig zijn kans afwacht, klaar om te bijten en tot actie over te gaan als de voorwaarden daarvoor aanwezig zijn.

Zo kan er nog van alles gebeuren voordat de presidentsverkiezingen in 2022 gehouden worden. We kunnen inderdaad ons hart vasthouden.

Geschreven in oktober 2021