Gedachten rond Kerst 2021

Civis Mundi Digitaal #117

door Maarten Rutgers

Van alle kanten wordt erop gewezen dat Kerstmis 2021 opnieuw anders zal zijn dan alle andere jaren. De als tijdelijk en kortdurend aangekondigde maatregelen, die onze persoonlijke vrijheid beperken, zijn tot in ieder geval halverwege januari van volgend jaar verlengd. Daarbij werd het signaal afgegeven, dat het niet uitgesloten moet worden geacht dat er op korte termijn indringender maatregelen zullen worden genomen. Keert de (totale) lockdown terug? Het wordt tijd na te denken wat dit alles voor iedereen persoonlijk betekent. Hoe gaan we de komende feestdagen beleven. Als je niet met de hele familie aan tafel kunt – immers voor velen is Kerst intussen een eetfestijn – ga je dan alleen maar met je gezin dineren? Of toch digitaal met de familie of vrienden? Natuurlijk, een beetje een karikatuur is het wel, Kerst een eetfestijn, maar als je de reclames overal ziet lijkt het er veel op. Toch is er een andere kant van deze medaille.

Bezinning

Het moment waarop het Kerstfeest gevierd wordt, was in voorchristelijke tijden al een moment om bij stil te staan. Het was het midwinterfeest of het Joelfeest. Het was de dag van de Zonnegod. Het is de periode van de midwinterwende, de dagen korten niet meer, maar worden weer langer. We gaan het voorjaar tegemoet. Het licht neemt toe.

Velen beschouwen het feest als een moment van bezinning. Hetzij bezinning in een kerkelijke bijeenkomst of een kerstviering, zoals bij je levensovertuiging past. Bij anderen een moment van stilte, even de adem inhouden, tot jezelf komen en niet doorhollen in het tempo van alledag. Kerst, een feest van licht, gesymboliseerd met vele lichtjes. Een feest van nieuw beginnen, het Geboortefeest. Voor ieder van ons heeft het een andere betekenis.

Voor velen staat het voor een moment waarop een boodschap van vrede door de samenleving gaat. Van diverse kanten wordt dit dan ook in toespraken uitentreuren te berde gebracht. Een boodschap met een oproep tot inkeren, tot bezinning, tot sociale bewogenheid. Een boodschap die allen aangaat, op weg naar vrede op aarde, om het lied van de engelen te citeren.

Tweespalt

In de huidige onrustige periode midden in de coronapandemie ook een moment om na te denken over wat er nu gebeurt. Het is welhaast paradoxaal wanneer de bekende Duitse filosoof Peter Sloterdijk in een interview in het najaar van 2020 aangeeft dat de huidige situatie tot rust zou moeten voeren. Het gedwongen worden je te beperken in je sociale omgang, het terugtrekken uit de dagelijkse gang van zaken, geeft de gelegenheid afstand te nemen. Hij noemt het een ‘onvrijwillige meditatie’. Dit afstand nemen leidt tot nadenken en het op afstand zetten van de eigen opvattingen, zodat ook andere meningen gehoord kunnen worden. Het heeft volgens hem te maken met een spirituele overtuiging, dat mensen met hun wereldbeelden “constructen, concepten fabriceren die of zij dat nu willen of niet tot overbodige conflicten aanleiding zijn”. Afstand ervan nemen zou ertoe moeten leiden dat we inzien dat opvattingen, soms al vastgeroest, vervangen of op z’n minst gemodificeerd kunnen worden. Dit heet bij hem “een soort innerlijk vredesonderzoek”, omdat het erom gaat gedachten, opvattingen terzijde te stellen die conflictoplossingen blokkeren of conflicten veroorzaken. Je wordt zo vredesvorser in jezelf.

In werkelijkheid zien we iets anders gebeuren. In plaats van tot vrede op te roepen of zelfs te manen, zien we om ons heen de beleidsmakers en publieke opinies delen van de samenleving verketteren, de een wat subtieler dan de ander. Dit onder het motto dat de huidige maatregelen in hoge mate het gevolg zijn van je niet aan de regels houden, of van je niet laten vaccineren. Hiervan laten beleidsmakers en politieke beslissers zich niet af brengen. Docente ethiek aan de Radboud Universiteit Fleur Jongepier zegt dan ook in een interview met Stevo Akkermans in Trouw (Tijdgeest 11 dec. 2021) dat ze “de houding van de regering problematisch vindt.” De boodschap die zo klinkt, ”als jullie je goed gedragen, hoeven wij jullie niet te straffen met maatregelen”, noemt ze “echt kwalijk.” Steeds weer klinkt het verwijt. Daarom worden maatregelen verlengd of zelfs versterkt. Niet verbazingwekkend zijn er vele volgers. Het zou de beleidsmakers sieren als ze hiervan afstand zouden nemen en hun uitlatingen zorgvuldiger kiezen. Tweespalt zaaien is niet bevorderlijk voor de samenleving. Nog wonderlijker is dat hier op een merkwaardige wijze omgegaan wordt met de oproep om er samen de schouders onder te zetten, met de oproep ‘samen tegen corona’. Dit laatste veronderstelt dat er een gemeenschappelijk beeld bestaat waarheen de samenleving zich zal (moeten?) ontwikkelen. Hieraan schort het. Tevens moet dan de weg daar naar toe gezamenlijk worden bepaald. Daarvan is nu geenszins sprake.

Twijfel

Het is opmerkelijk hoe andere geluiden, evenzeer wetenschappelijk onderbouwd, terzijde worden geschoven of simpelweg geen aandacht krijgen. Alsof wetenschap een waarheid, dè waarheid in pacht heeft. Vergeten wordt dat wetenschap weliswaar veel meer is dan ‘zomaar een mening’ of ‘ook maar een manier van denken’, maar altijd omgeven is en hoort te zijn met twijfel en onderzoek. Twijfel, zoeken naar antwoorden, zoeken naar oplossingen is inherent aan wetenschap. Er moet dus discussie zijn. Het gesprek moet gezocht en gevoerd. Niet om de ander te overtuigen, maar om argumenten uit te wisselen opdat het eindantwoord zo goed mogelijk is. En ook dan blijft het een voorlopig antwoord, dat niet iedereen tevredenstelt. We weten het nog niet beter. Of soms ook blijkt een ander antwoord voor velen eveneens mogelijk en voorlopig goed genoeg. Zo werkt wetenschap.

Het beroep dat nu steeds weer op wetenschap gedaan wordt om veelal harde en vergaande politieke beslissingen te rechtvaardigen, is in dit licht op z’n minst te betwisten. Het leidt daarnaast in de onderscheiden landen met gebruik van dezelfde wetenschappelijke resultaten tot verschillende maatregelen, die allen met dezelfde argumenten getooid een vreemd palet vormen. Daarbij is de communicatie erover lastig te begrijpen en zijn daarmee de beslissingen onnavolgbaar. Overigens een al langer bestaand probleem.

Onbeholpenheid

Deze tijd van het jaar is eigenlijk altijd bij uitstek het moment om op te roepen om aandacht aan de ander te schenken, aandacht te hebben voor de noden van de ander. Hierbij maakt het niet uit hoe de ander ergens over denkt. Het zou goed zijn wanneer we ons dat onder de huidige omstandigheden weer terdege realiseren. Het verlangt ook luisteren naar de ander. Niet alleen maar roepen, maar echt luisteren, zonder te oordelen. Ruimte te laten voor andersdenkenden.

Marina San Giorgi (1944-1993), taalkunstenares en een persoonlijkheid die anderen altijd graag ‘echt’ wilde ontmoeten, schreef de laatste jaren van haar leven vrijwel dagelijks gedichten. Hiervan is een selectie vereeuwigd in Een glimlach kwam voorbij.Een ervan, geschreven 9 december 1991, geeft op haar manier onze onbeholpenheid met elkaar aan:

‘de’ werkelijkheid is een mysterie

jouw werkelijkheid is niet de mijne

ik beweeg mij in een omhulsel

jij beweegt je in jouw omhulsel

onze werelden raken elkander slechts

aan de buitenkant

of helemaal niet

toch praten wij over onze mogelijkheden

Hoe weet ik dat je mij begrijpt?

Het wordt tijd dat we beseffen dat ‘vrede op aarde’ in ieder geval betekent dat we met elkaar praten én dat we om elkaar te begrijpen nog een stap moeten zetten. Laten we toch vooral het eerste doen en dan vervolgens de volgende stap proberen te maken. Het veronderstelt ontmoeten, hetgeen een stapje terugdoen verlangt om ruimte te maken voor de ander, zodat er werkelijk met elkaar gesproken kan worden. Dit moeten we samen doen. Samen betekent hier ook met de andersdenkende en niet alleen met gelijkgestemden. Laten we deze kersttijd gebruiken om ons te bezinnen en de moed te vatten werkelijk samen op pad te gaan.

Dit veronderstelt oog te hebben voor de pluriformiteit in de maatschappij en de vele opvattingen die er circuleren. Elkaar begrijpen heeft ook met vertrouwen te maken, met geloofwaardigheid. De democratie is afhankelijk van het discours, van de open dialoog, van het tolereren van verschillende meningen en opvattingen, van het accepteren van ‘afwijkend’ gedrag. Samenleven betekent hier dat minderheid en meerderheid elkaar de ruimte en vooral dezelfde rechten geven. Elkaar verketteren breekt de democratie af.

Dialoog

En, het begint met een eerste stap, hoe klein dan ook. Iedereen kan zelf deze stap zetten, luisteren zonder de eigen opvattingen als een onneembaar bolwerk te beleven. Vredesvorser in jezelf zijn. Open zijn en reflecteren, terugtreden en innerlijke vrede proberen te bereiken. Het is een mooie wens het nieuwe jaar dat velen van ons bereid zullen zijn deze stap te zetten en het dan ook tot uitvoering brengen, in de Kerstijd als opmaat.