De cultureel-diverse samenleving

Civis Mundi Digitaal #118

door Erik Jansen

Het ‘oude westen’ is ten prooi gevallen aan een diepgaande identiteitscrisis. Onze open en liberale samenleving is economisch gezien bijzonder succesvol maar het roept tegelijkertijd veel weerzin en woede op: het koloniale verleden, de grote inkomensongelijkheid, de armoede en arbeidsomstandigheden in de derde wereld, de klimaatcrisis. Het wordt tijd voor een ‘mea culpa’ en voor een nieuw besef van “wie we willen zijn”. De cultureel-diverse samenstelling van de bevolking dwingt ons eens te meer “om in de spiegel te kijken van het witte gezicht” (p. 108). Hoe ziet “Het nieuwe Westen” eruit?

De sociale verbeelding

Hans Boutellier (69), in zijn werkzame leven wetenschappelijk directeur (nu adviseur) van het Verweij-Jonker instituut, en nu nog bijzonder hoogleraar ‘Polarisatie en Veerkracht’ aan de VU Amsterdam, richt zich met zijn boekje niet op politieke of economische oplossingen maar wil onze maatschappelijke ‘verbeelding’ onderzoeken om te komen tot een nieuwe consensus, een hernieuwd gevoel van gemeenschap en verbondenheid. Hij ziet de ‘sociale verbeelding’, of met een ander woord ons ‘collectief bewustzijn’, als de belangrijkste factor voor sociale en culturele binding, als het noodzakelijke cement van de maatschappij. Helaas is dit collectief bewustzijn enorm versnipperd geraakt door de ontzuiling, de ontkerkelijking, de verschillende gender identiteiten, de immigratie van mensen uit andere culturen, de sociale media waar geen controle en redactie meer plaats vindt, en door de versplintering van het politieke landschap. Dit alles heeft geleid tot een sterke maatschappelijke polarisatie die het onderling vertrouwen en de fundamenten van de samenleving aantast. Zonder onderling vertrouwen kan de samenleving niet goed werken. Boutellier bespreekt de polarisatie aan de hand van de volgende thema’s.

Het eigen gelijk als enige waarheid

De Verlichting stimuleerde het zoeken naar waarheid via een hoge dosis scepsis: door theorie en de werkelijkheid steeds opnieuw te bevragen komen we steeds dichter bij de waarheid. Maar in de afgelopen decennia is deze scepsis de boventoon gaan voeren en is alle waarheid op losse schroeven komen te staan. Wetenschappelijke uitspraken worden nu ‘geframed’ als claims op macht en eigen gelijk, eerder dan als onderdeel van een gedeeld proces van waarheidsvinding. In Death of Truth (2018) verbindt Michiko Kakutani de verdwijning van ‘het idee waarheid’ aan de combinatie van postmodern relativisme en cultureel narcisme. Het doen van ware uitspraken kreeg een ironische lading. Volgens de Amerikaanse filosoof Richard Rorty is de waarheid zelfs principieel onkenbaar en morele fundamenten bestaan dus niet. Alles is hoogstens ‘mooi gezegd’. Het verdwijnen van de grote verhalen heeft ruimte geschapen voor de eigen mening en de eigen emotie: “Ik voel het zo, dus is het waar”. En anders wordt het wel bevestigd door de ‘likes’ van mijn ‘vrienden’ op sociale media. De eigen genderidentiteit is belangrijker geworden dan de levensbeschouwelijke grondslag.

De natiestaat als slagveld

Nationale staten zijn in de afgelopen 200 jaar gevormd op basis van taal en gemeenschappelijke cultuur. Daarvoor waren regio’s eigendom van adellijke families. Lang hebben de ‘vaderlanden’ het nodige enthousiasme kunnen genereren, verzameld rond vlag en volkslied, en met een eigen burgerregering. De nationale trots is echter verpieterd, niet alleen door de Zwarte Piet discussies, maar ook door de mondialisering en immigratie. De natie bleek ook maar een ‘verbeelde’ gemeenschap. De wezenlijke zaken worden op Europees of wereldniveau beklonken. De economie is in rap tempo geglobaliseerd. De bevolking van de grote steden bestaat al voor de helft uit eerste en tweede generatie migranten. Het zal niet lang meer duren voor de helft van de bevolking allochtoon is. Nu de kerkklokken op zondagmorgen verstommen, klinkt de oproep tot gebed op vrijdagmiddag vanuit de minaret. Het parlement bestaat voor de helft uit kleine partijtjes die voor het eigen belang gaan en die een dagtaak hebben aan het vertolken van de onvrede.

Het nieuwe Westen

Hoe verder? In ieder geval kunnen we niet alleen maar een beroep doen op de verbleekte ambities van het liberalisme met zijn vrijheid en markt. Die hebben geleid tot veel ongelijkheid en schade aan de planeet. De democratie schiet tekort in zijn representatieve vermogen en het publieke domein is door de sociale media versplinterd. Culturele diversiteit dwingt tot (her)bezinning op de nieuwe condities voor het samenleven. Een vorm van sociale binding ziet Boutellier in het bevorderen van gemeenschappelijke praktijken, op basis van wederkerigheid. Dit kan individueel vrijwilligerswerk zijn maar ook breder maatschappelijk in de vorm van belasting betalen of goede doelen steunen. Het is de basis onder solidariteit, zonder dat uitgegaan hoeft te worden van gedeelde culturele en sociale waarden. Het zijn sociale verhoudingen gebaseerd op geven, ontvangen, teruggeven en doorgeven.

De zuilen hebben zich buitenspel laten zetten

Boutellier blinkt uit in de beschrijving van de culturele diversiteit en de daaruit voortvloeiende polarisatie. Zijn oplossing voor verbinding en ‘veerkracht’, complexe wederkerigheid, is echter zeer vaag en vrijblijvend. Een soort mix van vrijwilligerswerk, mantelzorg en burgerzin.

De ontzuiling en individualisering heeft juist veel van de gedeelde praktijken of het nu in sport, cultureel of kerkelijk verband was, de das omgedaan. Niet omdat het geloof verdween of de belangstelling voor voetbal, muziek of carnaval, maar doordat de overheid alle maatschappelijke taken van onderwijs, sociale zorg, gezondheidszorg van de zuilen heeft overgenomen. De levensbeschouwelijke, culturele en politieke organisaties zijn irrelevant geworden en zijn er alleen nog voor de culturele versiering, die bij gebrek aan tijd en aandacht verschrompelt. In de VS kun je alleen kinderopvang krijgen via je kerklidmaatschap, hier is het een overheidstaak.  De tweeverdieners hebben het overigens ook te druk met hun eigen leven. Mochten ze ‘s avonds tijd hebben dan kijken ze liever naar Netflix in plaats van lid te worden van een vereniging of vrijwilligerswerk te doen.

Aangezien Boutellier politiek kiest voor het liberalisme, met zijn vrijheid van consumptie en particulier bezit, en alles wat voordien door de zuilen werd georganiseerd, inmiddels is gedelegeerd aan de overheid, heeft hij niet veel wapens meer in handen. Zonder het expliciet te noemen sluit hij zich aan bij John Rawls [1] die stelde dat ‘het juiste’ prioriteit verdient boven ‘het goede’, hetgeen wil zeggen dat iedereen vrij moet zijn om de levensbeschouwing te volgen die hij verkiest, maar dat levensovertuiging of religie geen directe invloed meer mogen uitoefenen op de inrichting en uitvoering van de rechtsstaat. De rechtsstaat is heilig, én het takenpakket van de overheid, zou ik eraan toe willen voegen. Dat daarnaast iedereen zijn eigen mening mag hebben over wat het ‘goede’ leven is, is dan eigenlijk niet meer zo relevant en in ieder geval niet voldoende bindend. De door Boutellier zo gewenste gedeelde praktijken bestaan niet meer. Ze zijn geprofessionaliseerd en aan de overheid uitbesteed.

[1] Zie ook de bespreking van A Theory of Justice in Civis Mundi #117.