Civis Mundi Digitaal #118
Bespreking van Sjoerd Beugelsdijk, De verdeelde Nederlanden: Hoe een perfecte storm een klein land dreigt te splijten (en wat we daaraan kunnen doen). Uitgeverij Balans, 2021.
We zien in de VS en de UK dat de bevolking verdeeld is over twee politieke kampen: Democraten tegenover Republikeinen, Brexiters tegenover Remainers. Die tweedeling is niet alleen politiek, maar ook maatschappelijk: steden tegenover platteland, hoogopgeleiden tegenover laagopgeleiden, kosmopolitisch tegenover traditioneel. Deze tweedeling is totaal en stemt niet meer overeen met de oude links-rechts tegenstelling. Het is wat de Economist The New Political Divide noemt. Alsof je in Nederland “André Hazes” zou zeggen, en dat je dan direct weet waar iemand van houdt, waar hij woont, waar hij werkt, en wat hij stemt. Volgens Sjoerd Beugelsdijk, hoogleraar economie aan de RU Groningen, is het in Nederland nog niet zo ver, maar komt het in rap tempo dichterbij. De dreigende tweedeling beschrijft hij aan de hand van de volgende invalshoeken.
Cultureel: universalisten versus traditionalisten
Universalisten zien de Nederlandse samenleving in de eerste plaats als een rechtsstaat die de burgerlijke vrijheden beschermt. Verder hebben de latte macchiato-drinkende stedelingen niet zo veel met de Nederlandse vlag en het volkslied. De traditionalisten hechten daarentegen sterk aan het Oranjegevoel en ervaren Nederland vooral als een gedeelde gevoelsgemeenschap. Sjoerd Beugelsdijk was medeschrijver van het SCP-rapport Denkend aan Holland (2019) dat een brede staalkaart geeft van wat de Nederlanders van waarde vinden, en waarin ze verschillen van de landen om ons heen. De culturele verschillen hoeven niet erg te bijten omdat de Nederlanders ook veel gemeen hebben: vrij direct en informeel in de omgang, wars van hiërarchie, en burgerlijk. Maar het kan wringen als immigranten zich niet conformeren aan de gelijke man-vrouw verhouding, de acceptatie van homosexualiteit of het bloot op straat. En het knettert even als het gaat om ‘Zwarte Piet’.
Economisch: globalisten versus nationalisten
Economisch heeft zich de afgelopen decennia een enorme ontwikkeling voorgedaan waarbij veel productiewerk is uitbesteed aan lagelonenlanden en de Nederlandse economie is vervlochten geraakt met Europa en de rest van de wereld. Dat heeft geleid tot een concentratie van hoogwaardig werk rond een paar ‘hotspots’ zoals Amsterdam, Eindhoven, Rotterdam en Utrecht, terwijl de landelijke streken achter blijven. Tegenover de goedbetaalde banen in de R&D, marketing, media en financiële sector staat een groeiend aantal laagbetaalde banen, meestal op basis van flexcontracten. Daarnaast is de sociale woningbouw zodanig vastgelopen dat er geen doorstroming meer is en het onmogelijk geworden is voor starters om een geschikte woning te vinden. Een deel van de bevolking profiteert van de goede banen en auto van de zaak, en de rest van de bevolking voelt zich buitengesloten en hoopt op herverdeling van de welvaart binnen Nederland en bescherming tegen arbeidsimmigranten van buiten.
Sociaal: kosmopolieten versus tribalisten
Een derde belangrijk maatschappelijk verschijnsel is de individualisering. Door de ontzuiling, secularisering en ontkerkelijking is de samenleving versplinterd geraakt. Het aantal huwelijken daalt en een derde van de huwelijken eindigt in een scheiding. Door het individuele levensgevoel en door de vergrijzing zijn we momenteel hard op weg naar vier miljoen alleenstaanden. Centraal staat niet meer het collectief of de familie, maar de eigen zelfverwerkelijking. Dat schept ook een grote druk want de verantwoordelijkheid voor succes komt nu te liggen bij de persoon zelf. Als hij niet slaagt in het leven is dat zijn eigen schuld. Dit leidt tot een zoektocht naar erkenning, en een epidemie van ‘burn-outs’ en depressies. De verschuiving van ‘plicht’ naar ‘plezier’ pakt dus niet altijd gunstig uit. Kranten bereiken nog maar 30% van de huishoudens en sociale media versterken de ‘bubbels’ en het eigen gelijk: “dat bepaal ik zelf wel” ligt voor in de mond. Het wegvallen van de religieuze kaders en levensbeschouwingen geeft ruimte aan nieuwe identiteiten: kleur en sexuele geaardheid worden belangrijker, al of niet gekoppeld aan een gewenste genoegdoening voor een (koloniaal) verleden van uitsluiting en racisme.
Politiek: open versus gesloten
Politiek komt de tweedeling tot uiting in de keuze voor of tegen immigratie en Europa. Bij een aanzienlijk deel van de bevolking leidt het verslechterende maatschappelijke perspectief tot de wens om de controle weer terug te krijgen en Nederland voor de Nederlanders te reserveren. De helft van de bevolking van de grote steden bestaat inmiddels al uit immigranten en de rest van Nederland volgt in rap tempo. Ook van Europa en de wereld wordt niet veel verwacht, anders dan inleveren en bijdragen voor de schulden van andere landen. Beugelsdijk vermijdt het gebruik van het woordje populisme omdat dit specifiek duidt op de tegenstelling elite-volk, met de aanname dat de ‘elite’ goed voor zichzelf zorgt en de globalisering gebruikt om de eigen positie veilig te stellen, en de banen weggeeft aan arbeidsimmigranten (poolse bouwvakkers en chauffeurs) en asielzoekers. Maar het is duidelijk dat veel partijen aan de rechterkant zich goed verhouden tot het populistische gedachtengoed.
Aanbevelingen
Sjoerd Beugelsdijk ziet bovengenoemde ontwikkelingen samen komen en elkaar versterken (perfect storm), waarbij de helft van de bevolking (universalisten, globalisten, cosmopolieten, hoogopgeleiden) als ‘winnaar’ en de andere helft (traditionalisten, nationalisten, tribalisten, populisten) als ‘verliezer’ uit de bus dreigt te komen. Om het niet zover te laten komen doet hij de volgende aanbevelingen.
We moeten met elkaar blijven praten, de sociale media wat temmen, de selectie in het onderwijs uitstellen en het taalonderwijs intensiveren in de eerste jaren van de basisschool, zodat we een meer homogene cultuur en taalvaardigheid creëeren onder de multi-etnische bevolking.
Het losvaste werk moet worden vervangen door echte banen en de te ver doorgevoerde globalisering moet worden teruggedrongen door meer productiewerk lokaal te doen (just-in-case ipv just-in-time).
De rol van de overheid moet worden versterkt en de uitvoering moet meer inclusief worden dwz. alle maatregelen moeten meer generiek worden, in plaats van specifiek zoals bij de toeslagen. De AOW is een generieke maatregel. De uitvoering is simpel en vraagt geen controle en navenante stigmatisering.
Tenslotte is Beugelsdijk voorstander van het niet langer classificeren van kinderen van immigranten (de 2e generatie), die hier geboren zijn en opgegroeid, als immigrant, maar als Nederlander. Daarmee reduceren we het aantal immigranten binnen Nederland van 40% naar 20%.
Commentaar
Dit is natuurlijk andermaal een boekje over het populisme, maar Sjoerd Beugelsdijk wil duidelijk het debat niet bij voorbaat framen. De fout die Hillary Clinton maakte door de Trump aanhangers als deplorables te bestempelen wil hij niet maken. Hij hoopt dat er nog een open dialoog mogelijk is en dat we ons niet ingraven in de schuttersputjes zoals in de VS. De problematiek is inderdaad ook breder dan alleen het wantrouwen tegenover de elite in Den Haag en de wereld. Hij vermijdt ook stelselmatig het onderscheid tussen hoog- en laagopgeleiden, ook een veelgebruikte manier om de discussie te framen [1].
In de analyse is Beugelsdijk geweldig. Zowel op cultureel, economisch en sociaal gebied worden de ontwikkelingen op een duidelijke manier uitgelegd. De aanbevelingen blijven echter wat achter. Enerzijds omdat hij veel verwacht van assimilatie door het homogeniseren van taal en cultuur, en van het stimuleren van een gedeelde ‘sociale beleving’, om de woorden van Boutellier [2] te gebruiken, anderzijds door economische maatregelen, die niet echt het verschil gaan maken. Ook de generieke overheidssteun is niet haalbaar, zoals we nu al zien door de koppeling van de AOW aan het minimumloon. Om een ander voorbeeld te noemen, om meer woningbouw te realiseren moet de huur kostendekkend worden en zullen de huren structureel moeten stijgen. Dat is ook goed om de scheefhuur tegen te gaan, maar is onhaalbaar voor de lagere inkomens, die dan nog meer afhankelijk worden van huursubsidie. De verhuurdersheffing was een uitstekend middel om daarvoor het budget vrij te maken, maar wordt nu weer afgeschaft. Een permanente bevriezing van de huren gaat echter niet helpen de woningbouw uit het slop te trekken. Hier past geen generieke maatregel.
Beugelsdijk verwacht op den duur ook geen algemene verschuiving naar een meer kosmopolitische levenshouding, waarmee de culturele tweedeling voor een deel zou worden opgelost. Een aanzienlijk deel van de Nederlanders zal ‘traditioneel’ blijven, ook al neemt hun aandeel onder jongeren af, onder ouderen groeit het.
Zijn voorstel om de kinderen met een migratieachtergrond die hier geboren zijn niet langer de status van immigrant te geven zal geen lof oogsten van Wilders c.s. Als die jongeren nog steeds de straten onveilig maken en homo’s belagen, gaan we hen dan omkatten tot Nederlander? Telt de geboorte of telt de culturele assimilatie?
Andere economie
Er zijn ook andere beleidsmaatregelen mogelijk. Er zal meer productie terugkomen vanuit lagelonenlanden naar onze contreien maar het zal vooral worden gedaan door robots. Wel zal de energietransitie enorm veel vaklieden vragen. Laten we beginnen daar eens in te voorzien. Dan komen die vaste banen vanzelf wel. Ook de zorg zal nog doorgroeien. Schattingen lopen op tot de helft van de beroepsbevolking. Ook het onderwijs blijft mensen vragen. Dat is allemaal collectief en onder directie van de overheid.
De individualisering gaat niet meer weg. Samenleven is een opgave en traditionele kaders en ankers zijn weggeslagen. En de cultuur? Met het wereldkampioenschap voetbal nemen we een Belgisch biertje, we happen een pizza, en Duitsland wordt weer wereldkampioen. So what?
Noten
[1] Zie CM#113 voor een bespreking van Coos Huijsen, Ode aan het klootjesvolk. Maar ook: CM#111: De regels van de democratie; CM#111: Wat is populisme; CM#112: Het volk versus de democratie; en CM#115: Populisme in tijden van Corona
[2] Zie ook de bespreking van Boutellier, Het nieuwe westen, in dit nummer CM#118.