Covid-19: van pandemie naar endemie

Civis Mundi Digitaal #119

door Jan de Boer

Twee jaar na de eerste doden in Europa wordt allerwegen gehoopt dat de pandemie verandert in een endemie. Maar wees gewaarschuwd: die situatie betekent niet dat de ziekte goedaardig wordt, enkel voorspelbaarder.

De ene na de andere golf van de pandemie liet ons wennen aan het idee dat Covid-19 zich blijvend in ons leven had genesteld. Toch richten regeringen en internationale instanties zich op een gemeenschappelijke horizon, die van een pandemie die in een endemie is veranderd. In mei 2020 klonk dit als een bedreiging: « Dit virus kan endemisch worden en nooit uit onze samenlevingen verdwijnen, » waarschuwde Michael Ryan van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Vandaag de dag doet hetzelfde woord hopen op een minder dodelijke ziekte, die ons in staat stelt de beperkingen op te heffen die het dagelijks leven van miljarden personen breidelt.

Wat is een endemie eigenlijk? « Voor een epidemioloog is een infectie endemisch als het percentage van nieuwe infecties stabiel blijft, » aldus Aris Katzourakis van de universiteit Oxford in het blad Nature van 24 januari 2022. Een ziekte kan in bepaalde regio’s endemisch zijn en in andere regio’s niet, zoals malaria, of kan in bepaalde seizoenen golven veroorzaken, zoals griep in de winter. Endemisch worden betekent beslist niet verdwijnen. Integendeel, een endemische ziekte blijft permanent in een regio heersen. De ziekteverwekkende microbe blijft er bestaan, dankzij dierlijke of menselijke gastheren die hem huisvesten.

Nog een desillusie: een endemische ziekte is niet noodzakelijkerwijs goedaardig. Een bekende gedachte wil dat virussen evolueren om in de loop der tijden goedaardig te worden. « Dat is niet het geval, » laat Katzourakis weten: « Een ziekte kan endemisch, wijdverbreid en dodelijk zijn. » Als voorbeeld drie endemische plagen: Aids, tuberculose en malaria. In 2020 doodde tuberculose 1,5 miljoen mensen, Aids 680.000 mensen en malaria meer dan 600.000 mensen. Aan dit verwoestende trio kunnen hepatitis B en C, of in bepaalde tropische regio’s knokkelkoort en schistosomiasis toegevoegd worden. Het enige voorbeeld van een menselijke uitgeroeide endemie: pokken in 1980, dankzij vaccins.

Een endemische situatie is dus niet noodzakelijkerwijs veelbelovend. Deze kan zelfs funest zijn als het virus voortdurend blijft circuleren en een hoog sterfte- en ziektecijfer veroorzaakt. Eigenlijk is een endemische staat vergeleken met een epidemie een échec, omdat men er dan niet in is geslaagd de circulatie van het virus te verhinderen. In werkelijkheid weten we niet wat de last van SARS-CoV-2 zal zijn als deze endemisch wordt. Waarom kijken wij uit naar het perspectief van een endemisch Covid-19? Misschien omdat een endemie voorspelbaar wordt in zijn tijdelijke evolutie. Wij nemen als voorbeeld de Spaanse griep van 1918. Haar begin werd gemarkeerd door een heel grote sterftegolf in het begin en aan het eind van het leven en een piek in het midden van het leven bij de 15- tot 40-jarigen. Wat voor de toenmalige mensen in 1918 niet te verdragen was, was het zien van ziekte en dood van al deze jong volwassenen. Na drie jaar werd de Spaanse griep endemisch, toen de piek in het midden van het leven verdween en de griep een klassieke U-vorm kreeg: die van de gebruikelijke sterftecijfers op de uiterste leeftijden van het leven. Er is zo een sterk psychologisch element in het endemische karakter van een ziekte: dat van menselijke verliezen die de maatschappij accepteert. Wanneer men vandaag de dag zegt dat een ziekte endemisch wordt, geeft dat mensen verlichting, alsof het betekent dat het virus is verdwenen. Maar dat is dus niet waar.

Een endemische staat wordt verkregen als het gemiddeld aantal geïnfecteerde personen door een ziek persoon stabiel is en dichtbij de 1 ligt. De epidemioloog Samuel Alizon van het Franse « Centre National de la Recherche Scientifique » (CNRS) is van mening dat dat met Covid-19 het geval zou kunnen zijn, en dat deze al een seizoens-endemie is geworden, zoals griep. Met de sterke golven in de winters van 2020 en 2021 werd er reeds een seizoeninvloed geconstateerd. Verandert een endemische staat het beleid inzake Covid-19? Samuel Alizon: « Het circulatie-niveau van het virus en zijn impact op het gezondheidssysteem bepalen veel meer de parameters van zijn aanpak dan zijn epidemische of endemische staat. » Vandaar nog een andere vraag: zijn vaccinatie en natuurlijke immunisatie in staat nieuwe golven te verduren zonder consequenties in termen van gezondheidsmaatregelen? Samuel Alizon: « Daarover is vandaag de dag niets te zeggen. » De te volgen sleutel-indicatoren blijven dus ziekenhuisopnames en het aantal dodelijke slachtoffers. Overigens zij gezegd dat de overgang naar een endemische staat van Covid-19 niet van de ene op de andere dag plaatsvindt want heel veel regio’s in de wereld zijn niet gevaccineerd. En in deze regio’s blijft het virus zeer actief circuleren en muteren, met daardoor de komst van nieuwe varianten, die de endemische staat van Covid-19 bedreigen.

De vergelijking met de griep overtuigt niet iedereen. Professor Renaud Piarroux, parasitoloog en epidemie-specialist aan het ziekenhuis Pitié-Salpêtrière in Parijs: « Het idee dat SARS-CoV-2 zich zal gaan gedragen als het griepvirus is niet in overeenstemming met zijn karakteristieken. In de geschiedenis van pandemieën vinden we geen enkel voorbeeld van de verspreiding van een menselijke ziekteverwekker met een dergelijke snelheid. » En dat is zeker waar, want met name de omikron-variant verbreidt zich heel wat sneller dan het griepvirus. Overigens evolueert SARS-CoV-2 ook veel sneller dan het griepvirus. Bovendien is de transitie naar een endemie dikwijls een heel lang proces. Deze pandemie is zeer recent. « Ons genetisch erfgoed heeft niet voldoende tijd gehad om te evolueren en zich aan SARS-CoV-2 aan te passen, » aldus Piarroux. Gezien zijn ernst lijkt het niet waarschijnlijk dat het virus op korte termijn verandert in een virus van seizoens-verkoudheden, menen andere infectiologen. Marco Cavaleri, chef vaccinale strategie van het Europees Medicijnagentschap, is van mening dat Omikron de overgang naar een endemie kan versnellen, maar lang niet alle experts zijn het met hem eens, want de capaciteit van Omikron – en wellicht toekomstige varianten – om te ontsnappen aan de menselijke immuniteit kan de hoop op een vreedzaam endemische situatie verijdelen.

Stuart Ray, professor aan de medische faculteit van de John Hopkins universiteit (Maryland, Verenigde Staten: « Een zo groot mogelijke vaccinatiegraad is noodzakelijk, alsook middelen voor monitoring en snelle opsporing voor personen met een hoog risico, het dragen van een mondkapje voor situaties met een hoog risico en betere toegankelijkheid tot antivirale medicijnen voor preventie en behandeling. » Dit alles om een aanval van SARS-CoV-2 tegen te gaan en zijn impact op ernstige vormen te beperken. Voor de seizoensgriep heeft de Wereldgezondheidsorganisatie een mondiaal systeem van monitoring en tegenaanval geïnstalleerd, dat met name berust op dertien zeer bekende laboratoria die deelnemen aan de opsporing van de drie tot vier stammen van het griepvirus die in de winter op beide halfronden van onze planeet circuleren, en die zo dienen om aangepaste vaccins te prepareren. Ook wat betreft deze pandemie hangen we mondiaal tot op grote hoogte van elkaar af. Dit mondiale systeem voor de seizoensgriep dient naar mijn overtuiging de wereld te inspireren om ook zo’n monitoring-systeem voor Covid-19 te installeren.

Toen de Spaanse griep in de tweede helft van de negentiende eeuw in Japan arriveerde, werd het dragen van een mondkapje er verplicht gesteld, en bij epidemieën en seizoensgebonden endemische uitbraken is het algemeen geworden. Ik ben ervan overtuigd dat ook in de westerse wereld van Covid-19 bij in ieder geval seizoensgebonden uitbraken de bekende gezondheidsmaatregelen en het dragen van een mondkapje de gewoonste zaak van de wereld worden. In Zuid-Korea, waar wantrouwen jegens de politiek verantwoordelijken, de media en de medische experts bijzonder sterk is, waren volgens onderzoek door de faculteit psychologie (2020) de eerste redenen om het dragen van een mondkapje te rechtvaardigen ten tijde van Covid-19 « de druk vanuit de omgeving en de wil om andere mensen niet te besmetten. » En zoals professor Hyun constateert: « Met het dragen van een mondkapje hebben mensen werkelijk het gevoel hun bescherming in eigen hand te hebben. » En dat gevoel heb ik ook.

Geschreven in februari 2022