Russisch fascisme

Civis Mundi Digitaal #121

door Erik Jansen

Het Russisch fascisme

Bespreking van Timothy Snyder, De weg naar onvrijheid, Rusland, Europa, Amerika. Ambo|Anthos, 2018. Ook als ebook bij bibliotheek.nl

Erik Jansen 

Timothy Snyder reconstrueert in detail de gebeurtenissen in februari 2014 rond de Majdan-revolutie in Kiev waarbij meer dan honderd betogers werden doodgeschoten door ordetroepen en president Janoekovitsj uiteindelijk moest vluchten. Met het verlies van haar grip op de macht was het Kremlin er alles aan gelegen om Oekraïne vervolgens te destabiliseren. Russische commando’s zonder insignes of merktekens (“groene mannetjes”) veroverde de Krim en enkele delen van de Donbas. Terwijl Moskou directe inmenging ontkende bleek uit het traceren van de Buk-raketinstallatie, die de MH17 op 17 juni neerhaalde, natuurlijk al overduidelijk dat Rusland concrete wapensteun leverde aan de oostelijke regio’s. Timothy Snyder analyseert alle tv-programma’s en stukken in Russische bladen om het grote scala van leugens en verdraaiingen aan de orde te stellen.

Het boek De weg naar onvrijheid is in 2018 geschreven en de huidige ontknoping, een echte militaire inval, is nog niet aan de orde, maar Timothy Snyder waarschuwt op iedere pagina dat deze oorlog eraan zit te komen. Als Oekraïne niet uit elkaar zou vallen zoals het Kremlin hoopte, en zich eerder zelf versterkte en bewapende, en openlijk lonkte naar de EU, was een echte militaire inval de onvermijdelijke volgende stap.

Historie

Naast de uitgebreide analyses van alle desinformatie die Rusland genereerde, geeft Snyder ook uitleg over de ideologische achtergronden die Poetin in zijn tv-toespraak op 21 februari aan de vooravond van de inval verwoordde: Oekraïne is geen aparte natie, Kiev wordt geregeerd door fascisten, nazi’s en extremistische nationalisten, de Russische minderheden worden onderdrukt, en het Westen wil Oekraïne inlijven.

Dat Oekraïne geen apart land is, maar onderdeel van het Russische Rijk, wordt teruggevoerd op het middeleeuwse Kievse rijk (Kyjivska Roes), ooit rond het jaar 1000 uitgebouwd door vorst Svjatoslav van het geslacht Rurik tot een groot Slavische rijk, van de Zwarte Zee in het zuiden tot de Witte Zee in het noorden. Zijn zoon Vladimir trouwde Anna de zus van de Byzantijnse keizer en kerstende het Kievse Rijk. Maar door het ontbreken van een erfopvolgingsregeling verviel het rijk daarna in meerdere onafhankelijke vorstendommen en in de 15e en 16e eeuw behoorde het westelijk deel van Oekraïne achtereenvolgens tot het Pools-Litouwse gemenebest en het Oostenrijk-Hongaarse rijk. Het oostelijk deel was een tijdlang in handen van Krim-Tartaren die een vazalstaat vormden van het Ottomaanse Rijk, tot het in de 17e eeuw onderdeel werd van het Tsaristische Rusland. Na de Eerste wereldoorlog werd Oekraïne na een korte periode onafhankelijk te zijn geweest weer onderdeel van de Sovjet-Unie. Oekraïne heeft zwaar te lijden gehad onder de collectivering van de landbouw onder Stalin (5-10 miljoen doden), en heeft als geen land geleden onder de Tweede wereldoorlog (anderhalf miljoen Joodse en drie miljoen Oekraïense slachtoffers). Met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 werd Oekraïne zelfstandig net als vele andere landen van de voormalige Sovjet-Unie. Veel van de technologische expertise en natuurlijke hulpbronnen ontvielen zo Rusland. Wat er aan industrie en grondstofwinning in Rusland overbleef, kwam in handen van de ‘oligarchen’, een klein kartel van ondernemers die met behulp van hand-en-span diensten van het Kremlin zich over de nationale rijkdommen ontfermden. De Russische economie is op dit moment echter nog steeds niet groter dan de economie van een middelgroot Europees land als Spanje. Gelijktijdig ziet Rusland Oekraïne welvarender worden en onder invloed van het Westen komen.

Door de dreigende economische marginalisering bleef voor het Kremlin alleen de militaire optie over om de status van wereldmacht te behouden. Rusland heeft een groot leger dat recent is vernieuwd en uitgebreid en bemand met beroepsmilitairen, voornamelijk gerekruteerd uit minderheden voor wie het leger een goede optie is “om wat van de wereld te zien”. Het rechtvaardigen van machtsuitoefening buiten de eigen grenzen vraagt echter om een aanleiding, net als Hitler de “onderdrukking” van Duitstalige ‘volksgenoten’ aangreep om Sudetenland in te lijven. Die aanleiding is de ideologie van een groot “Euraziatische” rijk, als nieuwe incarnatie van het oude Kievse Rijk.

De ideologen

De geestelijke vader van dit idee is Ivan Ilyin (1883 – 1954) die opgroeide in de kringen rond de tsaar maar onder de bolsjewieken werd beschuldigd van oppositionele activiteiten. Hij werd in 1922 verbannen naar het Westen, waar hij de belangrijkste ideoloog werd van de Witte emigrantenbeweging, de Russische oppositie in ballingschap. Het was de schuld van het Westen dat de bolsjewieken de macht hadden kunnen grijpen, en hij verwachtte dat een christelijk fascisme de communisten zou helpen verdrijven. De staat moest weer in handen komen van een (adellijke) elite en democratie moest worden vermeden. Democratie met liberale waarden als individualisme en vrijheid, suggereert dat individuele burgers een stem hebben wat tot verdeeldheid leidt, terwijl voor een ware gemeenschap godsdienst en vaderlandsliefde noodzakelijk zijn. Hij zag in Hitler een staatsman die het Bolsjewistische gevaar zou kunnen bedwingen. Verder meende hij dat Oekraïne een intrinsiek onderdeel moest blijven van het toekomstige Russische Rijk.

In de jaren 2004-2006 werden zijn ideeën opnieuw gepopulariseerd door de schrijver en filmer Nikita Mikhalkov (1945). Hij wist Poetin te bewegen om Ilyin in 2005 een herbegrafenis te geven in het Donskoy klooster, de plek waar Ilyin zelf begraven had willen worden. Het idee van een Eurasia rijk is overigens niet zo vergezocht. Huntington noemt in zijn Botsende beschavingen (1996) de orthodoxe beschaving (ongeveer het gebied van de Sovjet-Unie) als één van de acht wereldmachten. In 1984 van George Orwell is de wereld verdeeld in drie continenten, Eurasia, Eastasia en Oceania.

Aleksandr Gelyevich Dugin (1962) is de schrijver die de groot Euraziatische gedachte niet alleen als geopolitieke fictie maar ook als een verdediger van de conservatieve waarden zag en een vesting tegen het decadente Westen. Zijn bekendste werk  De vierde politieke theorie (2012) is een pleidooi voor een nieuwe ‘vierde’ politieke stroming, nu het communisme en het fascisme hebben afgedaan en het liberalisme de wereld heeft vermaakt tot  plat consumentisme. Er is behoefte aan een nieuw modernisme dat de culturele diversiteit weer kan terugbrengen. Dugin is aanhanger van de ‘oudgelovigen’ stroming binnen de Russisch-Orthodoxe kerk die de traditionele riten naleven. Hoewel zijn politieke invloed waarschijnlijk niet groot is, uitte hij wel zijn onvrede dat Poetin in 2014 niet openlijk de strijd in Oekraïne aanging. Ook had hij kritiek op de afwachtende houding van Poetin in Georgië.

Aleksandr Prokhanov (1938), hoewel ouder, is een veel moderner journalist, schrijver, filmer en politicus. Hij gebruikt populaire fictie om een dynamisch conservatisme (ook wel reactionaire moderniteit) te verbeelden dat technologische vooruitgang combineert met traditionele religieuze en burgerlijke waarden onder een sterke staat. Een bekend thema is de bedreiging van Rusland door duistere machten van buiten. Het boek Ubijstvo gorodov (2017) heeft als flaptekst: “Vermoorde steden. Dit is een roman die niet alleen uit het hart van de auteur komt, maar van het hele Russische volk. Uit de harten die bloedden toen salvovuur werd ingezet en de tanks van de Oekraïense troepen vreedzame wijken vernielden, en heel Rusland huilend voor de tv keek naar de bloedig vermoorde kinderen. Dit is een roman van de Russische opstand in de Donbass. Over een kunstenaar, een denker die zijn werkkamer verlaat, en met zijn pen ten strijde trekt in een oorlog, die het Russische bewustzijn weer deed ontwaken uit de vernederende periode waarin het na 1991 werd ondergedompeld”.

Prokhanov is voorzitter van de Izborskii Club, een ultra-nationale denktank van patriottische conservatieven, die allen de Eurasia gedachte onderschrijven. Een ander lid van deze club is Sergey Glazyev (1961), die ook een groot aantal boeken op zijn naam heeft staan, maar vooral actief is in de politiek o.a. als minister van economische ontwikkeling onder Jeltsin, en momenteel als commissaris van de Eurasian Economic Commission, de Euraziatische tegenhanger van de EU. 

Autocratie

Het Kremlin beschuldigt de Oekraïners van fascisme en nazisme. Dat is niet geheel uit de lucht gegrepen want in de jaren voor de Tweede wereldoorlog associeerde Stepan Bandera de leider van de Oekraïense nationalisten (OUN) zich met Hitler in de hoop op een onafhankelijk Oekraïense staat. Tot in de jaren vijftig heeft de beweging ondergronds nog verzet gepleegd tegen de Sovjet-Unie en is ook nu nog populair onder Oekraïense nationalisten. Timothy Snyder noemt dit overigens niet in zijn boek.

Hij toont wel overtuigend aan dat Rusland zelf verworden is tot een autocratische staat. De extreme ongelijkheid heeft een kleine kongsi aan de macht gebracht die vervolgens het democratisch stelsel heeft omgezet in een autocratisch bestuur dat de macht monopoliseert en continueert. Verkiezingen zijn een farce geworden en politieke tegenstanders worden verbannen. Door het wijzigen van de grondwet in 2020 kan Poetin tot 2036 aan de macht blijven.

Wat precies de invloed is van het fascistische gedachtengoed van Ilyin en consorten op de praktische politiek blijft onduidelijk. Gelooft de bevolking werkelijk in de heilige missie van het Russische volk? Dat de droom van een groot en machtig Eurasia inmiddels is gesmoord in de grootschalige vernieling van Oekraïne met duizenden doden en miljoenen vluchtelingen is inmiddels wel duidelijk. Was de ideologie van een heilig Rusland alleen bedoeld voor binnenlands gebruik terwijl de machtigen in het Kremlin uit zijn op de grondstoffen in het Donetsbekken? En de Russisch orthodoxe kerk die de afgescheiden Oekraïense kerk weer onder Moskou wil brengen?

Volgens Timothy Snyder is het Westen in 2014 veel te soft geweest voor Poetin en hadden de economische sancties en hulp aan Oekraïne veel steviger moeten zijn. Het beleid om de Russische agressie niet uit te lokken, is mislukt.

Hij waarschuwt ook voor een te grote ongelijkheid in het Westen die een overgang naar een meer autocratisch bewind à la Trump dichterbij brengt. In het laatste hoofdstuk worden alle machinaties rond de presidentsverkiezingen in de VS van 2016 door Rusland in detail toegelicht. Het stoort de autocratische regimes dat het Westen nog steeds de illusie in stand houdt dat burgers zelf iedere vier jaar hun regering kunnen kiezen. Er is hen er alles aan gelegen om het Westen te “normaliseren”.