Oorsprong van de term 'papiamento'

Civis Mundi Digitaal #123

door Fred de Haas

Boven: Markt in Sao Tomé

 

Afkomst en betekenis van het woord ‘Papiamento’. Schrijf je ‘Papiamento’ of zou het ‘Papeamento’ moeten zijn? De Dikke Van Dale vindt in 1999 het Papiaments nog een ‘negertaal’. Dit artikel neemt u mee op een met onzekerheden geplaveide zoektocht naar de Romeinse en Romaanse voorouders die verantwoordelijk zijn geweest voor de naamgeving van de Creoolse taal die wordt gesproken in het dagelijks leven op de ABC eilanden in het Caraïbisch gebied.

 

Moedertaal

Zoals we weten is de moedertaal van de huidige bevolking van Curaçao, Aruba en Bonaire een taal die zijn oorsprong vindt in het pidgin-Portugees dat al in de 16e eeuw gesproken werd langs de hele westkust van Afrika. Dit pidgin heeft zich later ontwikkeld tot de Creoolse talen van Kaapverdië, Guinee-Bissau, São Tomé, Príncipe en dank zij het feit dat het de overtocht van de Atlantische Oceaan heeft overleefd, tot het Papiaments van Curaçao, Aruba en Bonaire. Om de sterke relatie aan te geven tussen het Papiaments van de Antillen en de Portugese Creoolse talen leggen we bij wijze van voorbeeld enige woorden uit het Creools van São Tomé naast woorden die eenzelfde betekenis hebben in het Papiamento:

São Tomense: amí (ik), káni (vlees), kabelu (haar), kabésa (hoofd), boka (mond), bebé (drinken), kumè (eten), modé (bijten), tende (horen), matá (doden), landa (zwemmen), bi (komen), áwa (water), kema (branden), blanku (wit), plètu (zwart), sèku (droog).Markt in São Tomé. Papiaments ( met dezelfde betekenis) : amí/mi, karni, kabei, kabés, boka, bebe, kome, morde, tende, mata, landa, bini, awa, kima, blanku, pretu, seku.

Spelling van Papiamento

 

Er zijn meer van dit soort rijtjes samen te stellen uit de andere, hierboven aangehaalde Creoolse talen, maar dit doet nu even niet ter zake. Bovenstaand rijtje beoogt slechts degenen die zich niet zo met taal bezighouden, duidelijk te maken dat niemand twijfels hoeft te hebben over de Portugese afkomst van het oerpapiaments.

Vanuit Curaçao heeft dit van het Portugees – en in zeer geringe mate van Afrikaanse substraattalen - afkomstige oerpapiaments zich verspreid naar Bonaire en Aruba en vanaf de tweede helft van de 17^e eeuw talloze woorden opgenomen uit het Spaans, de taal van het nabije Venezolaanse en Colombiaanse vasteland en, niet te vergeten, de taal van de katholieke kerk en de Spaanse missionarissen.

 

Kaart van Curaçao uit 1675

 

De spelling van het Papiaments is lange tijd onderwerp van discussie geweest en Aruba om gevoelsmatige redenen voor een andere spelling heeft gekozen dan Curaçao. Daarom leek het mij de moeite waard eens na te gaan hoe – in vroeger tijden en nu – de auteurs van Nederlandse, Spaanse en Portugese woordenboeken het werkwoord papear / papiar (waarvan de naam ‘Papiamento’ is afgeleid) hebben gespeld en verklaard. En dan zijn er nog andere vragen die op een antwoord wachten, zoals: waar komen de werkwoorden papear / papiar zèlf vandaan? En: welke mensen spreken het Papiaments volgens de gerenommeerde woordenboeken? De laatste vraag is ogenschijnlijk het makkelijkst te beantwoorden en daar beginnen we dus maar mee.

 

Van Dale

Menig Nederlander zal, voordat hij afreist naar de Antillen, wellicht even kijken in de ‘Van Dale’ als hij iets meer wil weten over het Papiaments. In dit toonaangevende Groot Woordenboek der Nederlandse Taal (dertiende uitgave 1999) - ook wel genoemd de ‘Dikke van Dale’ -  staat onder ‘Papiamento’ en - het vernederlandste - ‘Papiaments’ het volgende te lezen:

“Papiaments, Papiamento [van Port. Papiar (= babbelen)], mengtaal uit Portugees, Nederlands en negertalen (op Curaçao, Bonaire en Aruba)”.

Oei! Nederlands? Negertalen? En wat moeten we onder ’negers’ dan wel verstaan? Gauw weer even in de Dikke van Dale kijken:

Neger (de (m.); -s; -tje, 1644 < Sp., Port, negro (zwart)

1 (negerin, de (v) persoon behorend tot een der zwarte rassen van Afrika: tien kleine negertjes; zo zwart als een neger, zeer bruinverbrand (door de zon), (oneig.) zeer vuil; witte neger, albino;

er is een grote norse neger in mij neergedaald 

die van binnen dingen doet die niemand ziet

ook ik niet want donker is het daar en zwart    (Lucebert)

2 (negerin, de (v), afstammeling van de in vroeger tijd in Amerika ingevoerde negerslaven: in het Amerikaanse leger dienden veel negers

3 (fig.,w.g., bel.) hatelijk persoon: een neger van een vent[i]

 

Zo, dat weten we dan. Degenen die het Papiaments spreken zijn volgens de toenmalige Van Dale kennelijk zwarte, misschien zeer vuile, norse mensen die er foute gedachten op nahouden – volgens Lucebert – en hatelijke personen waarvan velen in het Amerikaanse leger dienden... Nou ja, de Dikke zegt dat ‘neger’ in de zin van ‘hatelijk persoon’ weinig gebruikt wordt (w.g.) en beledigend is (bel.), maar je weet maar nooit. En waarom is een negerin een afstammeling en geen afstammelinge? Tja,Van Dale zal het wel weten.

Hoewel de vorige alinea wat gechargeerd is moeten we toch concluderen dat zowel de bevolking die het Papiaments spreekt als het Papiaments zelf er enigszins bekaaid vanaf komen in het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal[ii]. De Dikke geeft een bedenkelijke etymologie.

 

De Caribische eilanden

Andere bronnen

Behalve de Dikke van Dale heb ik ten behoeve van dit artikel de volgende woordenboeken geconsulteerd[iii], waar ik naar zal verwijzen met een ‘W’ + het getal dat ervóór staat. W1 is dus het Dicionário contemporâneo da lingua portuguêsa, enzovoorts.

 

Romeinse en Romaanse wortels

Nu de vraag: hoe staat het met afkomst en betekenis van de werkwoorden papear en papiar?

Onze zoektocht begint 2200 jaar geleden in het taalgebied van de Romeinen, want over één ding zijn de woordenboeken het – op een enkele uitzondering na - wel eens: de werkwoorden papear en papiar gaan terug op het Latijnse ‘Pappāre’ (= eten).

 

Plautus

 

Om dit met een enkel voorbeeld te illustreren neem ik u mee naar de taalkunstenaar die 2200 jaar geleden werd geboren in het tegenwoordige Umbrië (Italië), de toentertijd razend populaire schrijver van volkse komedies, de heer T.M. Plautus. In zijn komedies, die door Cicero werden bewonderd om het virtuoze taalgebruik van de auteur, is het Plautus alleen te doen om zijn publiek met boertige, plaatselijke humor aan het lachen te maken. Hij weidt dan ook veel uit over drinken en eten (vooral van varkensvlees), hij laat nogal eens mensen afrossen en in zijn stukken spelen slaven een belangrijke rol, een mensensoort dat - er gaat niets boven een gezond vooroordeel!-  vaak slim en gewetenloos is.

In zijn Epidicus vinden we de volgende dialoog tussen Periphanes (PE) en de brutale slaaf Epidicus (EP) die op hoge toon een beloning eist van zijn meester:

PE: Optimum atque aequissimum oras: soccos, tunicam, pallium tibi dabo

EP: Quid deinde porro?

PE: Libertatem

EP: At postea? Novo liberto opus est quod pappet[iv]

‘Pappāre’ is dus een gewoon werkwoord voor ‘eten’. Omdat we nog willen weten in welke context dat Latijnse werkwoord nog meer wordt gebruikt, kijken we in W22, het Dictionnaire étymologique de la langue latine uit 1985 dat enige uitkomst blijkt te bieden. ‘Pappa’, zo lezen we, is een expressief woord uit de - Latijnse -  kindertaal dat ‘voedsel’ aanduidt. Verder vermeldt dit woordenboek uit een laat-Middeleeuwse bron dat wij ‘Papa’!  (= eet!) tegen heel kleine kinderen zeggen en deze aansporing verduidelijken door met onze lippen die klanken te vormen[v].

Hiermee is – hoe voorzichtig ook -  het verband gelegd tussen Papāre (= eten)en Papāre

(= spreken).

N.B. De werkwoordsuitgang –ear komt nogal eens voor in het Volkslatijn en vroege stadia van de Iberische talen en bestaat soms naast de uitgang -are: Latijn plantare / plantear. Ook: Latijn gutta / gotear, Latijn putida / putear.

 

Romaanse talen

 

 

Hoe heeft dit werkwoord zich vervolgens gedragen in de voor ons relevante Romaanse talen?

De taalgeleerde Walther von Wartburg,  brengt ons in zijn Französisches Etymologisches Wörterbuch  over de Spaans-Franse grens. Von Wartburg treft het Oud-Franse werkwoord ‘paper’ aan in middeleeuwse bronnen van omstreeks 1200. Het wordt gebruikt in de gewone omgangstaal en als onderdeel van de kindertaal in de betekenis van “ouvrir et rapprocher les lèvres à plusieurs reprises, parlant des enfants du premier âge, qui témoignent ainsi qu’ils ont faim” [vi]. Deze interpretatie wordt overgenomen door W20: ‘voz de los niños con que piden de comer’[vii]. Op bladzij 583 van Von Wartburg lezen we weer dat ‘papar’ ook te maken heeft met ‘gulzig eten, slikken’.

 

Französisches Etymologisches Wörterbuch 

 

We weten nu dat de van het Latijn afgeleide vorm “papear” oorspronkelijk te maken heeft met kindertaal, een bepaalde manier van eten en ‘geluid maken’ met de lippen.

De associatie met ‘spreken’ werd, zoals hierboven al gesuggereerd, ook al in de Middeleeuwen gelegd waar we een Middel-Frans werkwoord ‘papier’ aantreffen dat ‘stotteren’ of ‘stamelen’ betekent. Het Zuid-Franse werkwoord ‘repapyar’[viii] betekent:  ‘vaak hetzelfde herhalen, kletsen’.

 

Gonzalo de Berceo

 

We hebben onze hoop voor een wat positiever ‘geluid’  gevestigd op Spanje. Zou daar geen middeleeuws werkwoord ‘papear’ bestaan dat  gewoon ‘spreken’ of ‘praten’ betekent? We kijken in W11, het Diccionario crítico etimológico de la lengua castellana uit 1954 van J. Corominas:   ‘papear’: ‘charlar o hablar confusamente’[ix] en die betekenis komt weer heel dicht in de buurt van het laat-middeleeuwse Franse ‘papier’. Tenslotte wordt ons de ongunstige betekenis van ‘papear’ nog eens duidelijk gemaakt in een passage uit het werk Vida de Santo Domingo de Silos van de eerste met name bekende Spaanse priester-dichter Gonzalo de Berceo (± 1195-± 1265) die in het Castiliaanse dialect van Rioja religieuze gedichten schreef volgens de regels van de geleerde kunst, de mester de clerecía:

 

 

‘Sodes de mal sentido como loco fablades,

Fervos he sin los ojos si mucho papeades;

Mas conservarvos quiero que callando seades,

Fablades sin licencia, mucho desordenades’[x].

 

Een eind in de ruimte kletsen, zwamverhalen houden. En veel is er sinds de Middeleeuwen kennelijk niet veranderd, want in het woordenboek van de Real Academia uit 1989 lezen we: ‘Papear, intr. Balbucir, tartamudear, hablar sin sentido’[xi].

 

De Diccionario Anaya de la lengua uit 1991, ook geen onbeduidend woordenboek, pepert het ons nog eens in als we zoeken onder ‘Papiamento’: ‘Papiamento (del port. ant. papear = hablar confusamente). Lengua criolla hablada en Curaçao, isla de las Antillas, cuya lengua oficial es el holandés. La base de esta lengua es el criollo negro-portugués que los esclavos negros llevaron de Africa, mezclado con el español hablado en las Antillas’[xii].

 

Hele en halve waarheden, dus.  Bovendien geven de auteurs de etymologische schuld aan Portugal, alsof de Spanjaarden nog nooit van papear hadden gehoord.

Het bovenstaande bewijst inmiddels afdoende het tegendeel.

 

De Portugezen blijven echter niet buiten schot. Immers, het werkwoord papear bestond ook – en bestaat nog steeds – in het Portugees en het werd gebezigd in een betekenis die lichtelijk verschoof van ‘verward’ naar ‘overdreven veel’ praten[xiii].  Hier is een kleine greep uit de toonaangevende Portugese woordenboeken:

 

W1 : papear = falar muito (veel praten); W2: papeamento: ‘exageraçao’; ‘conversa’ (overdrijving; praatje); W6: papear =conversar; falar muito; papeamento (linguisticamente mesmo que ‘Papiamento’ (taalkundig hetzelfde als Papiamento); W7: papear: bavarder, babiller, jaser (kwekken, kwebbelen); W8: papear, V. (Acção): falar muito; tagerelar; conversar (papear, werkwoord van beweging: veel praten; kwekken; converseren).

 

Het laatste woordenboek geeft het volgende voorbeeld uit het hedendaagse Portugees van Brazilië: ‘Na sexta-feira passada parei para papear com um deles na rua[xiv].

W5 geeft een taalkundige betrekking aan tussen ‘papear’ en ‘papo’ (= krop van een vogel en plaats waar de vogel voedsel kan opslaan. ‘Papo’ heeft weer te maken met het Latijnse ‘Pappare’ en dan zijn we weer terug bij ‘eten’. Het Braziliaanse ‘papo’ betekent ook ‘taal die bij een bepaalde groep hoort’, bijvoorbeeld Bargoens, volkstaal[xv], jargon etc.

 

De Portugezen in Afrika

 

Papeamento

We zouden ons nu – na deze speurtocht naar de betekenis van ‘papear’ - kunnen voorstellen waarom de Portugezen het pidgin-Portugees van de Afrikaanse westkust ‘papeamento’ hebben genoemd. Aanvankelijk is het een mengtaal geweest die de Afrikaanse gevangenen/slaven/dwangarbeiders zich wel moesten eigen maken omdat ze elkaars talen niet verstonden. Ze waren immers door de toen heersende Afrikaanse elites via razzia’s gevangen genomen of als losgeld ‘verkregen’ in soms honderden kilometers ver in het binnenland gelegen buurlanden waar honderden, onderling niet verstaanbare talen werden gesproken. Onderweg van het binnenland naar de Afrikaanse kust stierf - onder leiding van de Afrikaanse ‘overwinnaars’ - 40% van de Afrikanen en de overlevenden werden vervolgens verkocht in de Europese handelsposten in het Afrikaanse kustgebied, aanvankelijk aan de Portugese, later ook aan de Engelse, Franse, Hollandse, Deense en Spaanse handelaren. Na de koop moesten de Afrikanen soms lang wachten op transport naar hun treurige eindbestemming[xvi]. Er was dus  tijd genoeg om een nieuwe communicatietaal te laten ontstaan uit het Portugees van de kooplui: het pidgin-Portugees, de eerste bouwsteen van een nieuwe identiteit.

 

Het moge duidelijk zijn dat het rudimentaire, door de Afrikaanse dwangarbeiders gesproken pidgin op de Portugezen een ‘onsamenhangende’en ‘verwarde’ indruk maakte. Het was voor de Portugezen geen Portugees, maar Papeamento, een onsamenhangend Portugees klinkendtaaltje. Later zou dit ‘onsamenhangende gekwek’ zich echter ontwikkelen tot de prachtige Creoolse talen van Kaapverdië, Guinee-Bissau, São Tomé, Príncipe en….op de Antillen onder de naam Papiamento.

 

Papiamento

 

Zamenspraken’, leerboekje Nederlands-Papiaments door Jacob Putman, pastoor te Curaçao, midden 19e eeuw

 

 

Het is de vraag of, in het licht van bovenstaande, de naam van de taal moet worden geschreven als ‘Papiamento’ of als ‘Papeamento’. Of misschien nog  op een andere manier.

Laten we, voor wat meer ondersteuning, eerst nog even een blik werpen in twee wetenschappelijke woordenboeken. In de Diccionario general ilustrado de la lengua española uit 1956 met een voorwoord van niemand minder dan de grote Spaanse geleerden Menéndez Pidal en Gili Gaya lezen we: ‘Papiamento (de ‘papia’ onomat. De hablar; ant. Papear, chapurrear). Habla criolla que el castellano ha producido[xvii] bajo la influencia de la raza negra en las islas de Curazao, Oruba y Buen Aire, colonizados por España, pero holandesas desde 1534’[xviii].

Volgens W14 is Papiar dus een klanknabootsing en werd vroeger als Papear geschreven. Je zou, wat de schrijfwijze betreft, dus kunnen kiezen.

In W4 lezen we dat ‘papiar’ een werkwoord is dat voorkomt in het Portugese Creools van het Chinese Macao. En het Portugese Creools dat nog door een handjevol mensen wordt gesproken in Malakka heet  ‘papia kristang’. Een i dus?

 

Ik hoor wel wat je zegt, Shon![xix]

Een moeilijke vraag, maar zoals altijd zal de waarheid wel in het midden liggen. We kunnen er vanuit gaan dat de naamgeving van landen, steden en talen tot stand komt via het (geh)oor. Via het (ge)hoor vangt men immers de gesproken – niet de geschreven! – klanken op en interpreteert deze zo goed en zo kwaad als dat gaat. Pas later wordt de door het (geh)oor opgevangen klank in schrift omgezet. In dit geval heeft het (geh)oor een klank opgevangen die, later, òf met een i òf met een e kon worden geschreven en die het best zou kunnen worden weergegeven door de J van het Internationaal Fonetisch Alfabetzoals die klinkt als de J in het woord Grapjas.

Zou ik dus kiezen voor de schrijfwijze ‘Papjamento’?Nee, want die J zou weer moeilijkheden opleveren voor de Spanjaarden, Fransen en Portugezen die respectievelijk [Papgamento] en [Papzjamento] zouden gaan uitspreken. Dan maar - in plaats van de J -  een Y , het klanksymbool dat ook wordt gebruikt in het - voortreffelijke -  Groot Woordenboek Papiaments-Nederlands, 2005, Walburg Pers.

Een voorbeeld hieruit: huilen = yora. Prima, niks aan de hand. We zoeken dus in W25 nog even Papyamentu op..ja, daar staat het, maar nee daar staat het niet, want er staat: papiamentu [papiamento (Aruba)]. Met een i! Ook W24 schrijft het zo!

 

 

Tweeduizend jaar ‘Pap’

In het begin van dit artikel heb ik u verteld over de betekenis ‘eten’ van ‘Papear’ in de Romeinse tijd en de Middeleeuwen. Nu blijkt dat die betekenis heden ten dage allesbehalve alleen maar Romeins en middeleeuws is. Het werkwoord ‘papear’ leeft nog steeds voort in de betekenis van ‘eten’  in het Spaans[xx]. Het woordenboek van de Real Academia Española uit 1989 geeft bij ‘papear’ als tweede betekenis aan: vulg. Comer. Goed, het mag dan vulgair zijn, maar het betekent wel ‘eten’ al zou ‘kanen’ in dit geval misschien een betere vertaling zijn. Merkwaardigerwijs is die toevoeging in de uitgave van 2001 verdwenen.

 

 

 

 

Gelukkig hebben we nog het wetenschappelijke Tesoro léxico de las hablas andaluzas uit 2000 dat ons duidelijk zegt: papear = comer.   En in de Spaanse krant ‘YA’ van 28 januari 1939 lezen we:

-        Y dónde os lo vais a montar?

-        En tu casa...

-        Después de papear te paso las llaves[xxi]

En iets minder parlementair drukt de schrijver Oliver zich uit in zijn Relatos[xxii]:

‘Y encima se habían papeado nuestra cena y nos habían dado el coñazo’[xxiii]

Beste lezer, ik denk dat ik u nu genoeg in verwarring heb gebracht. Maar ik hoop dat uit deze ogenschijnlijke chaos zich langzaam een ander, wat complexer en positiever beeld zal beginnen te vormen in de algemeen gebruikelijke manier van denken over de afkomst en de betekenis van de doopnaam van die mooie Creoolse taal: het Papiamento.